هوا سرد بود دخترک با موهای ژولیده و لباسی که برایش بزرگ است درزیر آستین آویزانش تکه نانی سنتی در دست دارد درگوشه چادرساکت و بی تحرک نشسته و بیرون را می پاید نگفته پیدا بود که دنیایی کودکیش سخت آشفته شده چند کودک هم سن و سالش درخواب هستند خدا می دانند که خواب چه را و یا که را می دیدند، بلاخره پس از چند روز کمک های مردمی کما بیش بدست سیل زدگان رسیده است بزرگترها سعی می کنند بخاطر بچه ها هم که شده لباس و غذای بیشتری ذخیره کنند همه جا بوی گل و لای می آمد.
پیرمرد به زبان و گویش لری خودش می گوید: همه داشته هایم را سیل از من گرفته دام هایم تلف شده و با دست خالی همراه سه دختر جوانم آواره کوه شده ایم. درسمت دیگر کنار یکی از چادرها زن جوان که کودکش را در پتوی چند لایه پیچده در آغوش گرفته، اما چشم از زمین بر نمی دارد به کسانی می ماند عزیزی از دست داده باشد، هر طرف که نگاه می کردی اوضاع به همین منوال بود همه سیل زده بودند و از ترس جان همه زندگی را رها کرده بودند به بیرون شهر و روستا گریخته بودند .حالا با دستانی تهی که به قوت روزانه خود نیز محتاج شده بودند سیل از اق قلا به پلدختر رسیده بود .بی تدبیری نداشتن امادگی برای بروز مواقع بحران دست بدست هم داده بود تا نتیجه رحمت الهی دراین سرزمین تبدیل به بحران و فاجعه شود.
چندین سال است که ایران با خشکسالی دست و پنجه نرم می کند تا امسال که بارش باران از اواخراسفند ماه درشمال کشور آغازشد، اما چیزی طول نکشید که این نعمت به نغمت تبدیل شد چرا که در مازندران ، گلستان و شیراز سیل عظیمی رخ داد سیلی ویران گر که در شیراز جان 22هموطن را گرفت ضمن آنکه خسارات های زیادی به تاسیسات شهری و روستایی شیراز وارد کرد پیش ازآنکه رسانه ملی شهرها و روستاهای آسیب دیده را به تصویر بکشد . فضای مجازی مردم را از عمق فاجعه سیل در گلستان و شیراز پرده برداشت.
باران همچنان می بارید ، سریال سیل نیز دنباله دار بود در شهرها و استان ها رود خانه های خشک جاری شدند و سدها لبریز. در همه این اتفاقات نبود یک نقشه بحران برای نجات شهرها و روستاها مشکل بزرگی بود که خسارات سیل را چندین برابر کرد.هر چند که مردم برا ی نجات هم دست بکار شدند، اما قادر نبودند که جلوی خسارت ها و زیان های وارد شده را بگیرند چرا که مهار این بلایا باید قبل ازوقوع تدبیری می شد که به برنامه ریزان و مدیران اجرایی استان ها باز می گشت.برنامه ریزانی که نظرات کارشناسان را جدی نگرفته بودند حالا دیگر پلدختر در غرب کشور نیز دچار سیل شده است شمال، جنوب و غرب کشور دچار واقعه شده اند واقعه ای که چندان هم غیر قابل پیش بینی نبود.
چرا آق قلا زیر آب رفت ؟
عوامل مختلفی مانند تغییر اقلیم، سدسازی، و جنگلزدایی مقصر این بلایا معرفی شدند.بی شک سیل اخیر در شمال کشور و شیراز نمی تواند تنها یک دلیل داشته باشد «محمد ابراهیم بنیحبیب» کارشناس حوزه مهندسی آب و استاد دانشگاه تهران، با اشاره به این نکته که پیشبینیهای بلندمدت تغییر اقلیم با استفاده از مدلهای جهانی هواشناسی انجام شده است، تصریح کرد: این مدلها بر مبنای حل عددی معادلات دیفرانسیل جو زمین است و نتایج این مدل و سناریوهای انتشار گازهای گلخانهای با عدم قطعیتهای قابل توجهی همراه است و نمیتوان ادعا کرد که پنج سال بعد دقیقاً چه اتفاقی میافتد، بلکه سناریوهای علمی مختلف خوشبینانه و بدبینانه در مورد آثار تغییر اقلیم وجود دارد.
جنگلتراشی عامل اصلی سیلهای شمال کشور
این استاد دانشگاه گفت: واضح است که جنگلها را از بینبردهایم و جنگلتراشی در شمال ایران رخ داده است. هنور هم ماشینهای بزرگی که در حال حمل درختان بریده جنگلهای شمال هستند؛ مشاهده میشود.
وی در مورد ارتباط جنگلتراشیها با وقوع سیلابهای اخیر شمال کشور، تصریح کرد: دقت داشته باشیم که خاک جنگل سُست است و اگر درختان را بِبُریم و جنگل را تخریب کنیم، مقاومت خاک از بین میرود و به راحتی در دامنههای پر شیب لغزش پیدا میکند و وارد رودخانهها میشود در نتیجه این فرآیند، غلظت رسوبات رودخانهها بالا میرود و این وضعیت مقدمه مصیبتهای بزرگ است، چون حجم سیلاب بیشتر میشود و ضریب زبری جریان آب بالا میرود و عمق جریان و پهنه سیلاب را بیشتر میکند.
یک شاهد محلی برای اثبات دلیل سیل
این کارشناس حوزه مهندسی آب با بیان اینکه برای اثبات این ادعا که جنگلزداییها باعث وقوع سیل شده، میتوان حتی یک دلیل محلی از سیلاب گلستان هم آورد، گفت: در حوضه زیارت (حوضه ناهارخوران) و حوضه کردکوی (در حدود ۲۰ کیلومتری شهرگرگان)، شدت بارش تفاوت زیادی با سایر حوضههای همسایه گرگانرود (مادرسو) و حوضههای مازندران داشته، اما چرا سیلاب در این حوضهها چندان شدید نبوده است؟ چون در این حوضهها (زیارت و کردکوی) عملیات آبخیزداری انجام شده و هم شدت تخریب جنگل و خاک کمتر از سایر حوضهها بوده است، بنابراین خسارت این مناطق کمتر بوده است.
راه آهن آققلا مقصر سیل است؟
وی در ادامه در پاسخ به پرسشی در مورد تاثیر خط راه آهن در وقوع سیل گلستان، گفت: خطوط راه آهن مثل تهران- شمال و تهران-تبریز که در دورههای گذشته کشیده شده است، تعداد زیادی آبرو و پل دارند، یعنی در هنگام ساخت خط راه آهن هر جا یک آبراه کوچک دیدهاند، روی آن پل ساختهاند تا مسیر آب مسدود نشود. ظاهراً خط راه آهن آققلا، پل نداشته و باعث شده سیل نتواند از محدوده آققلا تخلیه شود، بنابراین سیلگیری آققلا شدت یافته است. البته با تصمیم ستاد بحران خط آهن شکافته شد که تخلیه سیلاب پس از شکافته شدن خط آهن، خود اثر نبود آبروها را در وقوع سیل، اثبات میکند. گفته میشود که در آینده پلهایی برای آبراهههای موجود در این حوضه ساخته خواهد شد.
مجلس طرح تنفس جنگلها را تصویب کند
کارشناس حوزه مهندسی آب تاکید کرد: توصیهمیکنم؛ مجلس هر چه سریعتر طرح تنفس جنگلها را که به حالت تعویق درآمده است، بدون ملاحظه شرکتهای جنگلتراش به تصویب برساند. اگر میخواهیم سیلابهای اینچنینی تشدید نشود؛ باید برداشت چوب از جنگلهای گیلان، مازندران و گلستان را متوقف کنیم. پیشنهاد میکنم خسارتی را که سیل امسال و سیل سالهای ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ به مردم گلستان وارد کرد با درآمد ناشی از برداشت چوب در جنگلهای شمال مقایسه کنیم، حتماً متوجه میشویم که رقم خسارتها بیشتر بوده است.
علت وقوع سیل شیراز
وی دراین باره گفت: عدم حفاظت از مراتع و استفاده بیش از حد از ظرفیت مراتع و اشغال بستر رودخانه از طریق جادهسازی باعث وقوع سیل شده است.
بنی حبیب افزود: در تصاویر مربوط به سیلابهای اخیر کشور از جمله سیل شیراز، میبینیم که سیل گلآلود است و آب خالص نیست. چون رسوبات رودخانهها به دلیل سستی خاک غلیظ شده و همین هم باعث وقوع سیلابهای عمیق و افزایش پهنه سیلاب شده است. غلظت رسوبات بالا باعث افزایش وزن مخصوص سیلاب و افزایش قدرت شناورسازی اجسام توسط این نوع سیلابها میشود، بنابراین این سیلاب قدرت آن را دارد که اجسام سنگین را به راحتی جابهجا کند. در سیل شیراز میبینیم که سیل کم عمق هم به راحتی خودروها و حتی انسانها را شناور کرده و با خود حمل میکند..
این کارشناس حوزه مهندسی آب گفت: آبگذرهای کوچک (نظیر آبگذر احداثی در دوازه قرآن شیراز) به آسانی توسط رسوبات سیلابهای واریزهای (سیلابهای گِلی)، مسدوده شده و موجب سیل گرفتگی بیشتر میشود.
به گفته بنیحبیب، سیلاب شیراز نشان میدهد که وزارت راه و شهرداریها نه تنها باید ظرفیت آبگذری پلها را به شکل استاندارد طراحی کنند، بلکه با توجه به سیلابهای اخیر، استاندارد ها نیز برای مهار سیلابهای واریزهای و گلی اصلاح شوند.
این استاد دانشگاه تهران گفت: به تمامی هممیهنان میگویم بیش از آنچه که فکر میکنیم؛ ممکن است پهنههای سیلابهای واریزهای گسترده باشد، بنابراین باید از رودخانهها بیشتر فاصله بگیریم. سیلابها با عمق ۲۰-۳۰ سانتیمتر را کوچک فرض نکنیم، این سیلابها به علت غلظت بالا ، قدرت شناورسازی و حمل اجسام سنگینتری را دارند و میتوانند به آسانی خودروها و افراد را جابهجا کند.
قم از شهرهای مستعد وقوع سیل
خوشبختانه سیل در قم بخوبی مهار شد و با تدبیر مسئولان از جمله شهردار قم و استاندار سیل 98 خسارتی در پی نداشت آنچه که درباره وقوع سیل بزرگ در ذهن تاریخی این شهر به یاد مانده است به سال 1313اباز می گردد که توسط عبدالحسین میرزا جهانگیری رئیس نظمیه شهر قم مهارشد و آسیبی به شهر وارد نشد، اما نوروز سال 88 یک سیل ناگهانی در اثر بارش بارن و سر ریز شدن سد پانزده خرداد در بستر رودخانه قمرود که خیلی از مسافران و زائران چادر زده بودند غافل گیر شدند وتعدادی از هموطنان ما در سیلاب ماندن. از آنجا که قم ذاتا استان گرم و خشکی است کسی گمان نمی کرد در قم سیل بیاید، اما سال 88 به علت بی تدبیری مدیران وقت زائران آسیب دیدند و این نشان می دهد که قم نیز مستعد سیل است.
عباس جعفری کارشناس محیط زیست دراین باره می گوید : یکی از موضوعات مهمی که شهرقم با آن روبرو است و در توسعه شهر و ساخت و سازهای جدید نگاه مسئولانه و جدی به آن نشده است، موضوع حوادث طبیعی است، برخی از شهرکهای جدید دقیقا روی گسل ساخته شده است و یا در برخی مناطق بافت خاک مقاوم و مناسب طرح های توسعه شهری نبوده است. ساخت و سازهای زیادی در حریم رودخانه و آبراهه ها صورت گرفته است، توجهی به فضای باز و فاصله بین ساختمان ها و شبکه های ارتباطی در بافت های جدید و با تراکم بالا در شهر نشده است، این در حالی است که این مهم از پشتوانه های اصلی امداد رسانی است.
وی افزود: با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن این حوادث و لزوم اتخاذ سریع و صحیح تصمیم ها و اجرای عملیات، مبانی نظری و بنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است، این دانش به مجموعه اقداماتی گفته می شود که قبل، حین و بعد بحران جهت کاهش اثرات این حوادث و کاهش آسیب پذیری انجام می شود، اما به نظر می رسد جایگاه مدیریت بحران در استان و شهر قم صرفا مربوط به بعد از وقوع حوادث محدود شده است.
جعفری تاکید کرد: با بکارگیری اصول و ضوابط شهرسازی و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند بافت و ساختار شهر، کاربری اراضی شهری، شبکه های ارتباطی و زیر ساختهای شهری تا حد زیادی می توان اثرات و تبعات ناشی از حوادث طبیعی را کاهش داد. برای شناخت مدیریت بحران شهر و آسیب پذیری مناطق شهری در برابر بلایای طبیعی، بررسی عاملهای اصلی موثر در آسیب پذیری مدیریت بحران شهری نیاز است، موضوعی که به نظر می رسد، با توجه به شواهد و قرائن موجود، مسئولین قمی در توسعه شهری، عملا توجهی به آن نداشته اند.
هر چند که سیل 88برای مدیران این شهر درس عبرت شد که دیگر اجازه ندهند که زائران در بستر رودخانه اتراق کنند اما مشکلی که همچنان در قم پا بر جا است وجود پروژه مونوریل در بستر رودخانه است که مانعی بر سر راه سیل است و با توجه به اینکه بلایای طبیعی جزء حوادث غیر مترقبه محسوب و ابعاد این حوادث همیشه بر ما پوشیده است عقل سلیم حکم می کند که از ساخت هرنوع سازه ای در بستر روخانه پرهیز شود.
سیل در پلدختر
چندین روز است که سیل به پلدختر رسیده شهر معمولان آب از سرش گذشته اوضاع در انجا بغرنج است تداوم 10سال خشکسالی مردم را به این باور رسانده بود که دیگر بارانی نخواهد آمد در بیشتر مناطق لرستان متاسفانه خانه ها در بستر رودخانه ساخته شده است اشتباهی که خسارت سیل را چند برابر کرده است .طبق آخرین آمارتلفات سیل درایران به نقل از سازمان اورژانس 14نفر درفاجع سیل دراین منطقه جان باخته اند کمک های مردمی رسیده ، سپاه ، ارتش وهلال احمر برای کمک به سیل زدگان این منطقه آمده اند، اما مسئله اینجاست که نبود برنامه و تقسیم کار کمک رسانی را هم مختل کرده است.
درس عبرت
هنوز خسارت های مالی برآورد نشده است اما درمورد خسارت های جانی درسیل اخیر 478مصدوم و 66 کشته برجای گذاشته است اگر پرونده بحران سیل اخیررا بگشاییم به این نتیجه می رسیم که مسئولان در مهار فاجعه سیل پرونده موفقی نداشته اند نه در پیشگیری و نه در مهار سیل و نه درکمک رسانی .
در کشوری که نیم زیادی از شهروندان دارای تحصیلات عالیه هستند وقوع چنین حوادثی تاسف آور است ،به نظر می رسد در کشورما به چیزی که بها داده نمی شود نظرات کارشناسی مختصصان است متاسفانه مدیران چندان توجهی به اظهار نظر کارشناسان ندارند. ازجنگل خواری درمازندران گرفته تا بستن مسیل ها در شیراز و تا پروژه های نسنجیده موجود دربستر رودخانه تا ساختن خانه و سازه های شهری در بستر رودخانه در لرستان و دیگر شهرها همه گویای این واقعیت تلخ است که در برنامه ریزی های کلان کشوری گرفته تا استانی نظرات کارشناسی جایگاهی ندارد. چه اینکه بارها و بارها کارشناسان محیط زیست هشدارهای لازم را داده امیدواریم این رویه تغییر کند امیدواریم .
مسئولان در پیشگیری ها تدابیربهتری را پیش گیرند تا دیگر شاهد وقوع این دست حوادث تلخ نباشیم تا نعمت الهی به نغمت تبدیل نشود. امیدواریم فجایع سیل نوروز 98 دیگردر تاریخ این سرزمین تکرار نشود و درس عبرتی باشد برای همه مدیران .
زهره مهر نوروزی