رئیس کل بانک مرکزی گفت: ۱۴۰ تا ۱۵۰ اسم شخص حقیقی و حقوقی را به دادستان دادیم و از آنها شکایت کرده ایم که ارز صادرات را نیاورده اند که عدد آن نیز به ۴ میلیارد دلار بالغ می‌شود.
سه تا نظر درباره آقای همتی در بانک مرکزی وجود دارد. یکسری معتقد هستند شما موفق بودید و سکان را در بدترین شرایط در دست گرفتید و به ثباتی رساندید. یکسری هم معتقد هستند که اینطور نیست و اتفاق خاصی رخ نداده و شما پول تزریق می‌کنید و از روش‌هایی استفاده می‌کنید که شاید بعداً ثبات ندارد و کوتاه‌مدت است. یک نظر دیگر هم این است که آقای همتی به دلیل اینکه سابقه رسانه‌ای دارد، رسانه‌ها را کلاً سرخط کرده و با یک کار رسانه‌ای پیش می‌رود. کدام را قبول دارید؟
اول و آخری را قبول دارم. ابتدا مورد سوم را بیان کنم که برخط نکردم، محبت رسانه‌ها است. شرایط کشور را درک می‌کنند و این خیلی مهم است. قسمت اول که خوب کار کردییم یا نه، این قضاوت مردم و کارشناسان است و من هر چه توان داشتم گذاشتم. روز اول که آمدم گفتم تمام داشته‌های علمی و تجربی خود را می‌گذارم که ان‌شاالله در این مسیر موفق باشیم.
همین که من اطلاع دارم مقام معظم رهبری، ریاست محترم جمهوری و همه از کارهایی که ما می‌کنیم رضایت دارند... البته مطلوب نیست. من هیچ زمانی نگفتم مطلوب است، ابزارهای ما محدود است، توانائی‌های ما محدود است، شرایط و آن چیزی که به ما به ارث رسیده است مشکلات زیادی دارد و ما بتوانیم در این مشکلات، در این شرایط، در این فشارها کاری بکنیم که به نفع مردم باشد، فکر می‌کنم آن حدی که لازم بود انجام داده ایم ولی کارهای مهمی باقی مانده که ان‌شاالله انجام دهیم ولی قسمت دوم گفتید که پول تزریق می‌کنیم، اینچنین نیست. بعداً قضاوت خواهند کرد چون اطلاعات این مسائل را نمی‌توانم بیان کنم چون کسانی که مخالف هستند از این سوءاستفاده خواهند کرد، ولی مطمئن باشند من تدبیری به کار نمی‌گیرم که خدای ناکرده مشکل داشته باشد و روز به روز سعی می‌کنیم ارزش پول ملی را تقویت کنیم.
از آنجایی شروع کنم که دوباره بیمه مرکزی رفتید، به خاطر قصه حقوق‌های نجومی، بعد از آن شنیده شد که سفیر ایران در ژاپن می‌شوید و بعد شنیده شد سفیر ایران در چین هستید. چطور شد که یکباره رئیس بانک مرکزی شدید؟ خود شما فکر این را می‌کردید؟
درست است. قرار بود به ژاپن برویم و تصمیم هم گرفته بودیم. یک روز آقای ظریف با من تماس گرفتند که آقای رئیس‌جمهور امروز فرمودند چین برای ما مهم‌تر است و شما به چین بروید. گفتم برای من فرقی ندارد؛ هر جایی بتوانیم خدمت کنیم می‌رویم؛ اگر فکر می‌کنید چین می‌توانم موفق شوم می‌روم. کارهای خودم را کردم و خداحافظی هم کردیم 10 روز هم در چین بودیم. استوارنامه‌ها را دادیم و مشغول به کار شدیم. ده روز بعد سمینار سفرا بود. به سمینار آمدیم و یکی دو روز اول را هم شرکت کردیم، خانواده هنوز نیامده بودند. خانمم وسایل را آماده می‌کردند تا جمعه بعد آنها هم به چین بیایند که آقای رئیس‌جمهور من را خواستند و مطرح کردند که برای ارز چه کاری انجام دهیم؟ گفتم اگر منظور شما این است که این مسئولیت را من بر عهده بگیرم، اگر مشکلی در ارتباط با چین پیدا نمی‌کنید من مشکلی ندارم. اگر فکر می‌کنید من می‌توانم کمک کنم من آمادگی دارم هر کمکی نظام بخواهد انجام دهم فقط از آقا عذرخواهی کردم. وقتی خدمت آقا رسیدم گفتم قبل از اینکه به چین بروم وقت شما را نیم ساعت گرفتم و رهنمود از شما گرفتم که بروم آنجا اجرا کنم، ولی هیچ کدام را فرصت نکردم انجام بدهم؛ ببخشید. خلاصه به بانک آمدیم و آن هم دستور رئیس‌جمهور بود. ایشان فرمودند مهم نیست، همین جا هم جدی کار کنید مطلوب حاصل است.
* 6 ماه اول نمی‌توانستم بخوام
برخی می‌گویند آقای همتی به خاطر تخصصی که داشت، خیلی دوست داشت به بانک مرکزی بیاید ولی در بدترین شرایط آمد. خود شما هم این ریسک را پذیرفتید.
این به نظر من قدری جفاست که بگویند دوست داشت بیاید. من دوست نداشتم. خیلی‌ها به من می‌گفتند چرا شما نمی‌روید، مطرح هم می‌کردند و دوستان دیگر هم پیگیری می‌کردند. من خودم که پیگیری نمی‌کردم ولی می‌دانستم اگر بروم ایده‌هایی دارم که می‌توانم یک کارهایی کنم.
از این جهت می‌گویم که می‌داند آنجا می‌تواند موثر باشد.
الان فکر می‌کنید من اینجا زندگی می‌کنم؟ چه دوست داشتنی است؟ از این یک سالی که گذشته است واقعاً می‌توانم بگویم 6 ماه اول را شب‌ها نمی‌توانستم بخوانم. این چه دوست داشتنی است؟ اینکه فشاری که وجود دارد را کنترل کنیم، خود مردم می‌دانند نیمه تابستان 97 به بعد چه اتفاقی در صحنه اقتصادی و سیاسی کشور افتاد. در آن شرایط چرا باید دوست داشته باشید شخصیت و حیثیت خودتان را بگذارید. من دوست داشتم کاری برای کشور کنم. الان خوشحال هستم که احساس می‌کنم مردم راضی هستند. مطلوب نیست ولی راضی هستند که توانستیم این مهمیز را بکشیم و کنترل کنیم. ان‌شاالله بتوانیم کارهای بعدی را هم انجام دهیم.
واقعاً شب‌ها نمی‌توانستید بخوابید؟
بله. ساعت دو نصفه شب بیدار می‌شدم و به این فکر می‌کردم که باید چه کار کرد. شرایط واقعاً سخت بود. فشار روانی بسیاری بود. تجربه در این زمینه خیلی مهم است. بالاخره من نهاد نظارتی مانند بیمه قبلاً بودم، کار سیاسی کرده بودم، کار تبلیغاتی کرده بودم. 50 درصد کار ما کار روانی بود. به هر حال با کار روانی قدری کار را پیش بردم. برخی می‌گویند چرا متن می‌نویسید و در ایسنتاگرام می‌گذارید.
قشنگ هم می‌نویسید. خودتان می‌نویسید؟
بله. همه را خودم می‌نویسم چون خبرهایی از بازار می‌شنوم که کارهای روانی را می‌خواهند شروع کنند. برای اینکه پاتک بزنم این کار را می‌کنم. خیلی‌ها نمی‌دانند چرا اینها را می‌نویسم، چه زمانی می‌نویسم، چرا برخی مواقع می‌نویسم. این تصمیمی است که خودم می‌گیرم.
این تجربه رسانه‌ای در صداوسیما چقدر به شما کمک کرد؟
خیلی. احساس می‌کنم چیزی تکمیل می‌یابد که جو ایجاد کنند، جلوی این را می‌گیرم.
چند روز پیش یا هفته پیش بود که هیات دولت لایحه‌ای را برای حذف 4 صفر تصویب کرد و خیلی‌ها سوال دارند. قاعده این است که به مجلس برود و مجلس در دستور پیگیری قرار دهد، بحث کنند. ولی برخی سوالاتی مطرح می‌کنند که در این شرایط که تورم داریم، اصلاحات اقتصادی لازم را انجام نداده‌ایم این طرح کمکی به ما می‌کند؟
ببینید اولاً شرایطی که اصلاحات اقتصادی انجام ندادیم، اصلاحات اقتصادی یک شب و یک روز نیست. ما تلاش می‌کنیم و الان هم شروع کرده‌ایم. هم در سیستم بانک مرکزی روش‌های سیاست‌های پولی را اصلاح می‌کنیم. سوالاتی را می‌بینم که برخی مواقع دوستان مطرح می‌کنند اعم از اینکه هیچ تاثیری بر رشد اقتصادی ندارد، هیچ تاثیری بر تورم ندارد، هیچ تاثیری در ساختار بانکی ندارد و غیره. ما اینها را می‌دانیم. مگر گفتیم تاثیر دارد؟ ما می‌گوییم باید به عرف جامعه احترام گذاشت. شما الان به عنوان فرد وقتی خرید می‌کنید چک پول‌های بانک مرکزی که بالاترین پول است، وقتی می‌دهید می‌گویید یک چک پانصد هزار ریالی به شما می‌دهم؟ یا فروشنده می‌گوید پانصد هزار ریال می‌شود؟ می‌گویید 50 تومان می‌شود. چک پول 50 هزار تومانی را همه به همین نام می‌شناسند. این عرف شده است.
مسکوکات در کشور ما از بین رفته است. قیمت ساخت یک سکه 500 تومنی که بزرگترین سکه ما است قیمت ساختش 880 تومان است. در حالی که در دنیا سرانه سکه بالای 100 تا 120 تا برای مردم است. باید اینها را احیا کنیم. بالاخره وظیفه بانک مرکزی فقط این نیست که نگاه کند. هر جایی می‌روید بخواهند ببینند این رقم چقدر است دست روی یک صفر می‌گذارند که ببینند چقدر تومان می‌شود. اصلاً کسی ریال نمی‌گوید. چرا اصرار داریم کسی که هیچ کدام از مردم از آن اسم نمی‌برند، ما بخواهیم به عنوان واحد پول ملی در نظر بگیریم.
مثلاً در جایی نوشته بودند چندین هزار میلیارد تومان هزینه این کار است؛ اصلاً چنین چیزی نیست. برای امحای اسکناس سالی چندین میلیارد تومان هزینه می‌کنیم. اسکناس‌های فراوان 100 تومانی و هزار تومانی که خیلی هم برد در جامعه ندارد؛ اینها را منهدم می‌کنیم. ما هم گفتیم اینها که به تدریج از صحنه خارج می‌شوند اینها را اندک اندک جایگزین کنیم. همین الان داریم پول جدید چاپ می‌کنیم، به جای جدیدها، آن را چاپ می‌کنیم.
* ماجرای تخلف ارزی واردکنندگان؛ نگفتم تخلف شده است
اگر به مسائل چند وقت اخیر هم نگاه کنیم، نامه شما به آقای رئیس‌جمهور درباره تخلفات ارزی خیلی سروصدا کرد و آقای رئیس‌جمهور هم به 4 وزیر نوشتند که پیگیری کنند که این ارزهایی که گرفتند، چه شده است. الان مشخص شده چه کسانی تخلف کردند؟
اول توضیح دهم که ما تخلف را بیان نکردیم. سامانه رفع تعهد ارزی واردکنندگان را از چند ماه پیش راه‌اندازی کرده‌ایم. این سامانه نشان می‌دهد اگر کسی ارزی گرفته است به موقع به این تعهد را عمل کرده یا خیر و 6 ماه هم فرصت دارند این تعهد را ایفا کنند. برخی از شرکت‌ها هستند، ممکن است کالایشان را آورده باشند ولی رفع تعهد ارزی نکرده‌اند. رفع تعهد ارزی به این مفهوم است که باید از گمرک تسویه بگیرند، از بانکی که از آن گشایش انجام داده‌اند تسویه بگیرند و در سامانه وارد شود و تیک بخورد.
چیزی که در نامه به رئیس‌جمهور عرض کردم، این بود که این شرکت‌ها علیرغم اینکه مهلت قانونی آنها گذشته، در سامانه رفع تعهد ارزی نشده است. این باید بررسی شود که چرا نشده است. الان هم سیستم را جلو می‌بریم و شامل همه خواهد شد. اگر رفع تعهد ارزی نکنند حتماً محدودیت‌های جدی را برای آنها ایجاد خواهد کرد.
اینکه نامه به رئیس‌جمهور زدید به نوعی اخطار است. درست است؟
ما پیگیری کردیم و جواب نمی‌دادند و خواستیم از آقای رئیس‌جمهور ...
یعنی پیگیری‌های مقدماتی را کردید؟
بله. هی گفتیم اینها را پیگیری کنید، اما عقب می‌اندازند و دوباره می‌گویند ارز بدهید. ما هم بالاخره نمی‌توانیم، اینها هم عمدتاً کالاهای اساسی می‌آورند، دارو می‌آورند و نمی‌توانیم محدودیت ایجاد کنیم. اگر محدودیت ایجاد کنیم می‌گویند بانک مرکزی ارز نمی‌دهد.
ما می‌گوییم عیبی ندارد. اگر همان طور انتظار دارید همانند ساعت کار کنیم و به موقع انجام دهیم، تقاضای ما هم این است که شما رفع تعهد کنید. از این به بعد فعال خواهیم شد. در واقع اگر دوستان فکر می‌کنند بانک مرکزی منفعل خواهد بود، دیگر اینچنین نیست. از این به بعد بانک مرکزی فعال است. از همه هم حساب‌کشی می‌کند و هر کسی دیر تحویل کند زور ما برسد به آنها می‌گوییم و اگر زور ما نرسد به آقای رئیس‌جمهور بگوییم و اگر جلو برود و نشود، بالاخره از مراجع نظارتی که لازم است پیگیری خواهیم کرد.
چرا رفع تعهد ارزی را دولت اجرا نمی‌کند؟
همین است دیگر
* از 150 نفری که 4 میلیارد دلار ارز صادراتی را نیاوردند شکایت کردیم
آن چیزی که صادرکنندگان می‌برند و ارز آن را می‌دهند. به آن پیمان‌سپاری می‌گفتند.
بله. آن را هم اجرا می‌کنیم.
الان می‌گویند از سال 1317 این اجرا می‌شده و اولین باری که نقض شده زمانی بود که وزیر صنایع دولت اصلاحات این را نقض کرده و گفته نیاز نیست این انجام شود. بعد دوباره دولت‌های نهم و دهم این را احیا کردند. گفته می‌شود در دولت یازدهم و دوازدهم این به نوعی رها بود.
بله؛ رها بود. از موقعی که من آمدم این را برقرار کردم. تقریباً می‌توان گفت از نیمه‌های پارسال به گمرک بخشنامه و ابلاغ کردیم. از دوستان خواهش کردیم حتماً تعهد بگیرند.
چند درصد این کار را انجام داده‌اند؟
الان خیلی بهتر شده است. اوایل فکر کردند ما خیلی جدی نیستیم، ولی بعد دیدند جدی هستیم و حتی کسانی که پیگیری‌های ما را جواب ندادند، الان 150-140 اسم شخصیت حقیقی و حقوقی به دادستانی محترم داده‌ام و علیه آنها شکایت کرده‌ایم که ارزهای خود را نیاورده‌اند. رقمی حدود 4 میلیارد دلار است. اینها باید بیاورند. دلایلی می‌آورند که اینها کارت یک بار مصرف استفاده کرده‌اند. اینها باید برچیده شود. کارت یکبار مصرف چه معنی دارد؟!
جلوی شما که استاد اقتصاد هستید توضیح دادن سخت است ولی من خودم خوشحال شدم. من اقتصادی نیستم ولی این را یاد گرفتم خیلی خوشحال شدم. مردم عامه هم که بیننده ما هستند این را بیان کنم که کار مهمی که آقای دکتر در این یک ساله انجام دادند، همین است که بیان می‌کنند. صادرکنندگانی که از مزایای مملکت استفاده می‌کنند و صادرات انجام می‌دهند باید آن ارزی که در کشوری که کار صادرات آن را انجام می‌دهند یا هر کشور دیگری به دست آوردند باید به چرخه تولید داخلی منتقل کنند، یعنی این کار اکثراً نمی‌شده و به جاهای دیگر می‌رفتند و ملک می‌خریدند و در کشورهای دیگر کارهای دیگری می‌کردند و این خودش یک کمک ....
من دو نکته را توضیح بدهم. دو مسئله‌ای را که وجود داشت که با آن مخالف هستم و تا الان هم جلوی آن ایستاده‌ایم و دولت هم کمک کرده است. یکی بحث «صادرات ریالی» است. ما که آمدیم همه می‌گفتند ما صادرات ریالی انجام می‌دهیم، ارز نداریم بدهیم. من گفتم این چه معنی دارد؟ مگر می‌شود صادرات به ریال کرد؟ شما به کشور دیگری می‌فرستید و ارز آن کشور را باید وارد کنید. عراق صادر می‌کنید باید دینار بیاورید. ترکیه صادر می‌کنید باید لیر بیاورید. افغانستان می‌آورید پول ملی خودش را بیاورید. اینها می‌گفتند ریالی است. گفتم ریالی به معنی نشت کشور است. همانند کشوری که خونریزی دارد روز به روز ضعیف‌تر می‌شود. وقتی صادرات ریالی می‌کنید یعنی تولید کشور، ارزش افزوده کشور را به کشور دیگری می‌فرستید. یا باید در ازای این کالا بیاید یا باید در ازای آن ارز وارد شود. غیر از این باشد شما اقتصاد را روز به روز ضعیف‌تر می‌کنید.
استدلال داشتند که در عوض اشتغال در کشور ایجاد می‌کنیم. گفتم اشتغال به مفهوم اینکه ارزش افزوده از کشور خارج شود و رشد ملی کاهش یابد که هنر نیست. بنابراین در آمارها هم صادرات می‌آمد و همه فکر می‌کردند ...
* دهها میلیاد دلار از کشور خارج شد
که آن محدودیت‌ها را شما گذاشتید.
الان اصلاً صادرات ریالی را اجازه نمی‌دهیم. اصلاً قبول ندارم. باید تعهد ارزی خود را ایفا کنند. این هم یک کلکی بود که عده‌ای از این کارت‌های یک بار مصرف می‌خریدند و از داخلی‌ها می‌خریدند و آنها صادر می‌کردند و با کارت‌ها همین‌ها بود. 4 میلیاردی که می‌گویم شاید خیلی‌ها همین افراد باشند.
نکته دوم ثبت سفارش است. یک چیزی در کشور راه افتاده بود که واردات بدون انتقال ارز بود. هر کسی هر چیزی می‌خواست به کشور وارد می‌کرد و می‌گفت من ارز از دولت نمی‌خواهم چرا جلوی من را می‌گیرید. می‌گویم شما تقاضای ارز در بازار ایجاد می‌کنید. این همه فشار در بازار ارز بود و شما هی ارز تزریق می‌کردید برای این بود که واردات بدون انتقال ارز داشتید. تا می‌گفتیم ارز شما کجا است؟ می‌گفت ارز در خارج داریم و خودمان می‌آوریم. درست است ولی این ارز در خارج از کشور را از کجا آوردید؟ شما به عنوان ایرانی ارز در خارج از کشور از کجا داشتید؟ یا صادرات قبلی بوده، کسی از آن طرف به شما اعتبار نمی‌دهد. اگر اعتبار می‌دهد به من معرفی کنید من خوشحال می‌شوم که از او اعتبار بگیرم. می‌گفتند نه، پول دارند می‌خواهند به خارج بیاورند. گفتم اینها را قبول نداریم. باید منشا ارزی که می‌خواهید کالا بیاورید، مشخص شود و باید ثبت سفارش انجام شود. باید ببینیم این کالا مورد نیاز ما هست یا خیر.
الان گروه چهارم که الان ممنوع شده است و وحشتناک به کشور وارد می‌شد، تولید داخلی را نابود کرده بود. الان تولید داخلی اندک اندک شکل می‌گیرد. نباید اجازه دهیم هر کسی هر چیزی خواست وارد کند. هیچ جای دنیا اینطور نیست که این قدر آزاد باشد و واردات کنند. در شرایطی که در تحریم سنگین درآمدهای نفتی هستید، به ما می‌گویند اجازه بدهید بدون انتقال ارز را باز کنیم. بدون انتقال ارز یعنی بیاید کف میدان را جمع کند. یعنی تقاضا را بالا ببرد. بعد به من می‌گویند آقای همتی امده محدودیت در تقاضای ارز ایجاد کرده است. باید ایجاد کنیم. وظیفه بانک مرکزی همین است. صادرات ریالی انجام می‌دادند، ارز را آن طرف می‌بردند و ویلا می‌خریدند و جاهای مختلف در کانادا می‌خریدند. خبر این را من دارم. بنابراین جلوی اینها را گرفتیم، محکم هم هستیم، ادامه هم می‌دهیم.
اینکه می‌گویید خانه و ویلا خریدند چقدر سرمایه از کشور رفته است؟
خیلی. دهها میلیارد دلار! رفته است.
در عرض چند سال بود؟
همین سال‌های گذشته. همیشه این را داشته‌ایم. ما تا می‌گوییم پاسخ می‌دهند چرا مخالفت با تولید می‌کنید؟ چرا مخالفت با صادرات می‌کنید؟ من مخالف صادرات نیستم. من مخالف تولید نیستم. اقتصاد خوانده‌ام و می‌دانم تولید چیست. تولیدی که ارزش افزوده برای کشور کند، ارز برای کشور بیاورد، صادراتی که ارز برای کشور نیاورد توسعه ایجاد نمی‌کند.
الان چند صرافی داریم؟
فکر کنم بالای 600 تا 650 صرافی داریم.
یک چیزی شنیدم و خیلی ناراحت شدم، نمی‌دانم تائید می‌کنید یا خیر. می‌گویند قبل از آن بحران 96، یک ماه قبل از آن بحران بود که از بانک مرکزی وقت آمار صرافی‌ها را خواستند و نداشته است. این درست است؟
من خبر ندارم؛ اینها بالا و پائین می‌شود. تقریباً هر دو هفته یکبار دو سه صرافی را لغو مجوز می‌کنیم. یعنی تعداد آن متغیر است ولی الان یک چیزی نزدیک به 650 صرافی است.
الان بانک مرکزی سامانه مطمئنی برای نظارت روی صرافی‌ها دارد؟
سامانه تشکیل داده‌ایم. الان تمام خرید و فروش‌های آنها اگر ثبت کنند کنترل می‌شود. ولی اگر یک صرافی ثبت نکند 600 صرافی در اقصی نقاط کشور وجود دارد، من نمی‌توانم 600 نفر هر روز آنجا بگذارم که آیا اینها دلار را ثبت کرده‌اند یا خیر.
ملزم هستند ثبت کنند؟
بله. اگر ثبت نکنند تخلف است و با آنها برخورد می‌شود.
* ماجرای پیچیده حذف ربح مرکب از قراردادهای بانکی
اخیراً مجلس مصوبه‌ای داشت که درباره معوقات بانکی که زیر دو میلیارد تومان برای افراد حقوقی و یا زیر 200 میلیون تومان برای اشخاص حقیقی بود که مشمول ربح مرکب نشوند. می‌گویند این دست بانک مرکزی است و چرا مجلس باید مصوبه‌ای بدهد که یک بار شورای نگهبان رد کرده، دوباره تصویب کند؟ در واقع برخی می‌گویند چراغ سبز شما را گرفته‌اند و این کار را کرده‌اند.
نه. ببینید ما موافق بودیم، دولت هم موافق بود. نظر خود را دوباره موافق اعلام کردیم. بالاخره دوستان مجلس این نظر را دارند که یکسری افراد در گذشته وام‌های گرفته‌اند و برخی از بانک‌ها آمده‌اند جریمه و اینها را اضافه کردند و روی اینها دوباره سود گرفته‌اند. این از نظر بانکداری اسلامی خلاف است و نباید اتفاق بیفتد ولی چون افراد قرارداد امضا کرده‌اند، فرض کنید شما بدهکار بوده‌اید و بدهی خود را نمی‌توانستید بدهید و با بانک توافق کردید و قرارداد جدید استفاده کردید. بانک مرکزی این را نمی‌تواند دوباره بهم بزند. اگر بهم بزنیم باید قانون باشد.
حالا شورای نگهبان هم استدلال دارد حتی قانون هم نمی‌تواند این را بهم بزند چون قرارداد خصوصی بین بانک و شخص است. قدری موضوع پیچیده شده بنابراین از نظر مصلحتی ما می‌گوییم مصلحت است این کمک شود که بیایند تسویه کنند. شورای نگهبان می‌گوید از نظر شرعی ما این را شرعی نمی‌دانیم. بنابراین در هر دو مورد شورای نگهبان نظر به رد آن دادند. یک دلیل هم که شورای محترم نگهبان مطرح می‌کند این است که این بار مالی برای بانک‌ها دارد. ما هم موافق هستیم این انجام شود، باید پشتوانه قانونی داشته باشد که بانک‌ها را بگوییم این را اجرا کنند.
ربح مرکبی که من گفتم - شما متخصص‌تر هستید تا من - برخی می‌گویند شبهه ربا دارد. درست است؟
بله. الان در شورای فقهی بانک مرکزی اتفاقاً نحوه امهال و استمهال را تصویب کرده‌ایم.
جدیداً تصویب کردید؟
بله، تقریباً یک ماه می‌شود. اعضای محترم شورای فقهی بانک مرکزی که همه با پیشنهاد بانک مرکزی و با تائید شورای نگهبان منصوب شده‌اند، علمای بزرگواری هستند که کمک به ما می‌کنند. خوشبختانه آئین‌نامه را آماده کرده‌ایم و به زودی یعنی فکر کنم تا هفته دیگر در شورای پول و اعتبار مطرح خواهیم کرد و از این به بعد بر اساس این سیستم جدید بانک‌ها تقریباً حق ندارند خارج از این کار کنند.
* بانک دوست ندارند از بنگاه‌داری خارج شوند
یکی از تاکیدات حضرت آقا جلوگیری از بنگاه‌داری بانک‌ها بوده و همیشه اشاره کرده است. البته در این یک سال به قدری فشار کاری و سرشلوغی داشتید که نمی‌توان توقع داشت همه اینها را سامان بدهید، ولی کاری کردید یا کاری خواهید کرد؟
بله، پیگیر هستیم. بخش نظارت بانک مرکزی این کار را انجام می‌دهد و بانک‌ها هم اقداماتی کرده‌اند و واگذاری‌هایی انجام داده‌اند ولی من هنوز راضی نیستم. علت هم می‌دانید چیست که گیر می‌کند؟ شرکت‌داری را بانک‌ها دوست دارند و مدیران شرکت‌ها هم بودن شرکت‌ها و ادامه کار آنها را دوست دارند، بالاخره حل کردن این پیچیده شده است.
دوست دارند یعنی چه؟ یعنی برای آنها سود دارد؟
می‌خواهند باشند دیگر، مدیرعامل باشد، هیات مدیره باشد. خوب است دیگر. بد نیست. اگر در بخش خصوصی باشند معلوم نیست آنها را بگذارند، کسان دیگری می‌گذارند. اعمال نفوذهایی در شرکت‌ها می‌کنند. من اینها را به عینه دیده‌ام. خیلی هم تلاش کردیم. راهکارهایی با وزیر محترم اقتصاد صحبت کردیم و ایشان هم در این امر جدی هستند به خصوص در ارتباط با بانک‌های دولتی که زیرنظر ایشان است.
ما با هم کار می‌کنیم که ان‌شاالله کارهای مهمی کنیم. بانک‌های ناتراز را جمع و جور می‌کنیم. بانک‌های وابسته به نیروهای مسلح را ادغام می‌کنیم و به زودی نهایی می‌شود، یعنی کارها در حال نهایی شدن است.
همه در بانک سپه ادغام می‌شود؟
بله. هر 5 بانک در بانک سپه ادغام می‌شود.
چه زمانی عملیاتی می‌شود؟
عملیاتی شده و الان به سمتی می‌رود که مجامع فوق‌العاده را بگذارند و رسماً ادغام شوند. الان تحت مدیریت بانک سپه هستند و راهبرد را آن تعیین می‌کند که چطور کارها را انجام دهند، ولی بپذیریم که من خدمت مقامات عالی کشور هم توضیح دادم، شرایط و مشکلاتی که الان در سیستم بانکی ایجاد شده است یک شبه ایجاد نشده که بتوانیم یک شبه رفع کنیم. اینکه انتظار داشته باشیم یک شبه انجام دهیم ... یکی از این موارد اصلاح نظام بانکی است که انجام می‌دهیم. شبانه روز درباره این فکر می‌کنیم ولی نمی‌گوییم ولی اطلاع‌رسانی نمی‌کنیم چرا که سیستم بانکی حساس است. به چه دلیل باید اطلاع‌رسانی کنیم؟
ماجرای اختلاف با سیف و نوبخت
با آقای سیف رفاقت داشتید؟
بله. الان هم داریم.
می‌گویند کل کل‌هایی با هم داشتید؟
نه. ما هیچ کل کلی با کسی نداشتیم. سابقه طولانی دوستی با ایشان داشتیم و الان هم با ایشان دوست هستیم. بالاخره ما بانک ملی بودیم و ایشان بانک مرکزی بود و ممکن بود برخی مواقع اختلاف نظراتی باشد، با هم مطرح می‌کردیم.
بحث طلبگی است...
بله؛ بحث کل کل نیست. بانک مرکزی بانک ناظر است و بانک ملی هم یکی از بانک‌های تجاری بود. به هر حال ممکن بود اختلاف نظراتی با هم داشته باشیم ولی نهایتاً نظر بانک مرکزی را می‌پذیرفتیم. این را می‌گویم که بقیه بانک‌ها بدانند چه خبر است.
سیاست‌ورزانه است...
الان هم با آقای سیف تماس داریم. ایشان هم زحمت کشیدند.
این را که می‌گویم هم آقایان اقتصادی و هم کارشناسان اقتصادی می‌گویند و هم آدم‌های اقتصادی رسانه‌ای می‌گویند که هیچ وقت رابطه خوبی در هیچ دوره‌ای بین رئیس کل بانک مرکزی و رئیس سازمان برنامه و بودجه نبوده است. الان هم می‌گویند خیلی رابطه خوب نیست. درست است؟
نه. اتفاقاً با آقای نوبخت رابطه خوبی دارم ولی نوع کار ما طوری است که همواره باید آنها یک چیزهایی بگویند و ما مخالفت کنیم. بالاخره دوستان سازمان برنامه و بودجه سیاست‌های مالی را پیش می‌گیرند، بودجه را می‌نویسند، بانک مرکزی باید مراقبت کند کسری بودجه نداشته باشد، چون وقتی کسری بودجه شود در نهایت فشار به بانک مرکزی می‌آید. ما از اینجا اختلاف کارشناسی داریم. اختلاف شخصی نیست. برای همین هر کسی را بانک مرکزی بگذارید و هر کسی هم سازمان برنامه بگذارید در نهایت در تقابل سیاست‌های مالی و پولی با هم ممکن است با هم مخالف باشند.
ما اقتصادی‌ها وقتی با حسابدارها صحبت می‌کنیم، می‌گوییم به اصول شما کار نداریم و شما هم به خرد و کلان ما کار نداشته باشید. الان هم به سازمان برنامه می‌گوییم به سیاست‌های مالی شما کار نداریم، ولی در حریم سیاست‌های پولی وارد نشوید. یعنی وقتی سیاست‌های مالی به حریم سیاست‌های پولی وارد شود تاوانش را مردم باید بدهند.
* چرا طیب‌نیا به دولت نیامد
چه شد که آقای طیب نیا به دولت نیامد؟ می‌گویند همه چیز تمام شده بود. آقای طیب نیا یکی از رفقا و نزدیکان شماست. می‌گویند همه چیز تمام شده بود که آقای طیب نیا بیاید. چه شد نیامد؟
ایشان گفتند اگر شما به بانک مرکزی بیایید من هم می‌آیم. ما قبول کردیم و گفتیم. بعد در نهایت دیدیم ایشان نیامد. یک روز هم گله کردیم که شما گفتید برو و من می‌آیم ولی نیامدید ولی تصمیمی بود که با آقای رئیس‌جمهور ارزیابی کردند و جمع‌بندی آنها این بود که صلاح نیست بیایند. از خودشان بپرسید بهتر است.
الان تیم اقتصادی چقدر در دولت هماهنگ است؟
ما مشکلی نداریم، الحمدالله کار می‌کنیم. ولی مشکلات اقتصادی زیاد است. این دو موضوع مجزاست. یک زمانی هست که مشکلات اقتصادی طوری است که آدم را به جاهایی می‌کشاند که باید با هم چالش کنیم بنابراین شخصی یعنی روابط شخصی هماهنگ است و با هم کار می‌کنیم. هر سه نفر این هدف را داریم که از این وضعیتی که به خاطر تحریم و مشکلاتی که برای درآمدهای کشور ایجاد شده، این مسیر و این مقطع را رد کنیم.
یعنی فرمانده اقتصادی خود آقای رئیس‌جمهور است؟
اگر با این تعبیری که شما بیان می‌کنید، بله. آقای رئیس جمهور تصمیمات نهایی را می‌گیرند. البته این را هم بیان کنم در این مدتی که من هستم، آقای رئیس‌جمهور به نظرات کارشناسی که قوی و محکم باشد، احترام می‌گذارند. خیلی موارد در بانک مرکزی دیدم که پیش کشیدیم و جلو بردیم و با ایشان مطرح کردیم و ایشان پذیرفتند و حمایت کردند. بنابراین قدری به خود ما برمی‌گردد که نظرات قوی و محکم خدمت آقای رئیس‌جمهور بدهیم.
* نرخ رشد تورم کاهنده شده است
الان تورم ما چقدر است؟
تورم دو تا است. یک تورم نقطه به نقطه است؛ یک تورم 12 ماهه است. 12 ماهه الان تا تیرماه با 12 ماهه تیر ماه 97 مقایسه می‌شود که بالای 40 درصد است. 40 و خرده‌ای درصد است ولی نقطه به نقطه که در واقع 57-56 درصد است کاهنده می‌شود.
پائین می‌آید؟
بله. وقتی نقطه به نقطه پائین می‌آید، چون در ماه‌های قبل رشد داشته آن 12 ماهه فزاینده می‌شود، ولی نقطه به نقطه کاهنده می‌شود. الان نقطه به نقطه بهتر نشان می‌دهد. نشان می‌دهد تیرماه نسبت به تیر ماه سال گذشته چقدر است. حالا به مرداد برویم، می‌گوییم مرداد نسبت به مرداد سال گذشته چقدر بود. جلوتر که می‌رویم این کاهنده می‌شود و نشان می‌دهد نرخ رشد تورم کاهنده شده است. در واقع کاهنده شده است ولی اشتباه نشود، تورم هنوز وجود دارد. وقتی می‌گوییم به دو ماهانه رسیده است یعنی ماهی دو درصد تورم را داشتیم. یعنی ماهی یک و نیم درصد تورم را داشتیم. ولی ماهی 5 درصد تورم را نداریم که سال پیش چند ماهمان این چنین بود.
* امارات از تصمیمات قبلی برمی‌گردد
امارات یکسری از صرافی‌ها را که تعطیل کرد دوباره راه انداخت. درست است؟
اینطور شنیدم. یکسری بسته بود دوباره راه انداخت. خبرهایی که می‌شنوم احساس می‌کنم از تصمیمات قبلی دارند عقب‌نشینی می‌کنند و این خبر مثبت و خوبی است. امیدواریم در بقیه زمینه‌ها هم این کار را انجام دهند.
الان کشورهای مختلفی رفتید و مردم سفرها را می‌بینند. هم پست‌های اینستاگرامی شما را می‌بینند از سفرهای مختلف توضیح می‌دهید. کره رفتید ترکیه رفتید، عراق رفتید. یک زمانی آقای طیب‌نیا می‌گفتند این جنگ اقتصادی به شکلی شده که هر جایی می‌رویم قبل از ما آمریکایی‌ها رفته‌اند و کار کرده‌اند. همین طور است؟
حالا قبل از ما رفتند که هیچ، بعد از ما هم می‌روند. وقتی می‌رویم بعد از ما هم می‌روند که کاری نکنیم. ولی ما کار خود را می‌کنیم. بانک مرکزی در دنیا این وظیفه را ندارد که هر روز پیگیری کند ولی شرایطی است که شخصاً من و همکارانم عراق، ترکیه، کره، هند، روسیه، چین می‌رویم. جاهایی که ارتباط تجاری و پولی داریم می‌رویم و می‌آئیم، صحبت می‌کنیم، راضی می‌کنیم. در واقع فشار روی آنها خیلی زیاد است. آنها فشار حداکثری را گذاشتند و ما هم مقاومت حداکثری می‌کنیم، ببینیم تا انتها چطور می‌شود. تا حالا الحمدالله موفق بوده‌ایم.
الان بانک مرکزی چقدر مستقل است. صریح‌تر این که چقدر دولت دست در جیب شما می‌کند؟
نمی‌کند. مستقل بودن را ابتدا تعریف کنیم. برخی گمان می‌کنند مستقل بودن یعنی من به عنوان رئیس بانک مرکزی بنشینم و هر چه دولت و رئیس جمهور و مجلس بگویند، قبول نکنم و بگویم من مستقل هستم و شما کارهای نیستید. مفهوم این نیست. در دنیا هم چنین مفهومی ندارد. مستقل را این گونه تعریف می‌کنم که تحت دستورات غیرکارشناسی نباید بانک مرکزی باشد. بانک مرکزی باید بر مبنای نظرت کارشناسی باشد و دفاع کند. اگر مواردی وجود دارد به موجب قانون باشد.
اگر فرض کنید چیزهایی هم به بانک مرکزی تکلیف می‌کنیم همه بر مبنای قانون است. بر روی اینها ایستاده‌ایم. من نمی‌توانم اینها را به مردم بگویم. در یک جاهایی تند برخورد کرده‌ایم، در یک جاهایی اجرا نکردیم، در یک جاهایی که ضروری بود اجرا کردیم. بنابراین این قول را به مردم می‌دهم تا زمانی که بانک مرکزی هستم تلاش می‌کنم از گزندهایی که ممکن است ماهیت کارشناسی بانک مرکزی را آسیب بزند، محافظت کنم.
* به سران قوا گفتم تا موضوع اختیارات ارزی تمام نشود کسی از این جلسه بیرون نمی‌رود
این جلسات هماهنگی سران قوا چقدر به شما کمک می‌کند؟
خوب است؛ خیلی خوب بوده است. کمک‌های خوبی کرده است. به خصوص سال گذشته به من خیلی کمک کردند. در کنترل بازار ارز اختیارات خوبی دادند و به پشتوانه این عزیزان توانستیم بازار را کنترل کنیم.
خاطره آن روز را بیان می‌کنید که یک چیز 10 بندی آماده کردید و همکاران را روز جمعه جمع کردید تا برای روز شنبه جمع‌بندی کنید.
بله، شرایط خیلی بد بود. بالاخره ارز به 19 هزار و خرده‌ای رسید و دیدیم با شرایط عادی نمی‌توان کنترل کرد. قبلاً برنامه‌ریزی‌هایی کرده بودیم ولی احساس کردم نیاز به پشتوانه و قدرت بیشتری دارم که در همان روز جمعه این کار را کردم.
واقعاً روزهای تلخی بود. مردم قدری به عقب برگردند و آن شرایط را مرور کنند می‌فهمند شرایط واقعاً بدی بود. دوستان هیات عامل را در بانک مرکزی خواستیم و تا ساعت 4 بعد از ظهر نشستیم 10 بند را آماده کردیم که کارشناسی شده بود که اگر این ده بند را بتوانیم اختیارات بگیریم جدی وارد عرصه کنترل نرخ ارز شویم. صبح رفتم این را جلوی روسای قوا گذاشتم و اول به ما اعتراض کردند که بالاخره این را قبلاً ندادیم بررسی شود.
گفتیم اصلاً وقت نداریم. حتی برخی از اعضای محترم و روسای قوا گفتند ما امروز کار داریم. گفتم هیچ کدام کاری مهم‌تر از این ندارید و مسئله ارز مسئله مهم کشور است و اگر نتوانم این را کنترل کنم همه کشور به هم می‌ریزد. حتی برخی از دوستان گفتند 10 به بعد جلسه داریم. گفتم تا این تمام نشود هیچ کسی از این اتاق بیرون نمی‌رود. اینها را چون واقعیت داشته بیان می‌کنم، جسارت به بزرگواران نباشد. همان روز به ما دادند و همان روز اعلام کردیم و بانک‌ها را وارد صحنه کردیم که بعد از آن سقوط ارز بود که صداوسیما خیلی کمک کرد. الحمدالله توانستیم فشار روانی را بشکنیم و بعد کنترل بازار ارز را به تدریج به دست بگیریم که الان الحمدالله روز به روز وضع بهتر می‌شود.
یکی از مشکلات ما دولتی‌ها و نمایندگان هستند که با مصاحبه‌ها تصمیمات ما را خراب می‌کنند؛ این را شما بیان کردید. الان که این طور نیست؟
همیشه هست. من می‌گویم مسائل ارزی و اینها تخصصی است و اجازه بدهید بانک مرکزی درباره اینها نظر بدهد. برخی از دوستان هم می‌گویند درباره ارز چه بگوییم، می‌گوییم هر زمان خواستید مصاحبه کنید بگویید مسائل ارز را بانک مرکزی خودش اعلام می‌کند. اینطور بهتر است.
ماجرای FATF به کجا رسید آقای دکتر؟
فعلاً در مجمع است، در دستور کار مجمع است. خبر ندارم و چیز جدیدی از آنها نشنیده‌ام.
همینطور مراعا می‌ماند؟ چه خواهد شد؟
نظر من این است که تائید کنند، مثبت است. نگرانی که برخی دوستان دارند ندارم ولی اجازه بدهیم مجمع خودش تصمیم بگیرد. ان‌شاالله تصمیمی به نفع کشور می‌گیرند.
ما هیچ راهی را نباید ببندیم. راه‌های دیگر هم ادامه می‌دهیم. مگر الان اطلاعات ما را کسی می‌گیرد؟ اینطور نیست. وقتی شرایط به این مرحله برسد ما هم راه‌هایی داریم که آنها را دور بزنیم.
* منابع صندوق توسعه ملی اگر الان به کار نیاید چه زمانی به درد می‌خورد؟
وضعیت صندوق توسعه چطور است؟
مشکلی ندارد. خوب است.
اینکه می‌گویند زیاد برداشت می‌کنیم درست است؟
زیاد برداشت نمی‌کنیم. به هر حال صندوق توسعه ملی برای چه زمانی هست؟ اولین بار خودم پیشنهاد تاسیس این صندوق را دادم.
در دولت اصلاحات؟
بله. هدفم این بود که مازاد درآمد از یک حدی به بعد، البته الان درصدی شده است، آن زمان نرخی پیشنهاد داده بودم، گفته بودم آن زمان 14 دلار بود، گفتم قیمت هر بشکه نفت 14 دلار بالاتر رفت آن را به صندوق بریزیم. الان گفتند درصدی را به صندوق بریزیم. حالا ایراداتی به این دارم ولی چون قانون است کاری به آن ندارم ، درآمدهای نفتی کاهش داشته است، درآمدهای ارزی دولت کاهش داشته است، در چنین وضعیتی پول صندوق توسعه را نگه داریم چه کار کنیم؟ واجب‌تر از این چه زمانی است؟ روز مبادا همین است و باید استفاده کنید. این حرف درستی نیست. صندوق توسعه ملی از کجا آمده است؟ از صادرات نفت ما و تلاش‌های دولت به وجود آمده است. الان دولت خودش نیاز دارد باید بتواند استفاده کند ولی پیش‌بینی شده که به موجب قانون باشد یا با اجازه مقام معظم رهبری باشد که دولت همه اینها را رعایت می‌کند.
* فروش نفت به تدریج افزایش می‌یابد
این فروش نفت چطور است؟ فکر می‌کنید بتوانیم سامان بدهیم؟
بله. داریم انجام می‌دهیم. به صفر نرسیده است، تلاش داشتند به صفر برسد و هیچ زمانی به صفر نرسید، الان هم به تدریج افزایش می‌یابد. هر مقطعی که می‌بندند کاهش دارد ولی باز افزایش می‌یابد. راه‌های غیرمتعارف دارند و دوستان تلاش می‌کنند، کارهایی را انجام می‌دهند. ان‌شاالله اتفاق بیفتد.
آخرین دیدار شما با حضرت آقا چه زمانی بوده؟
تقریباً یک ماه پیش بود.
چطور بود؟
خیلی عالی بود. ما هر دفعه می‌رویم ایشان آنقدر مطالب مهمی می‌فرمایند که روحیه می‌گیریم. کار اگر مثبت باشد ایشان همیشه حمایت می‌کنند. ما هم به امید حمایت ایشان تلاش می‌کنیم، کارهای بهتری انجام بدهیم.
راضی بودند؟
بالاخره ایشان ابراز رضایت فرمودند ولی ما فکر می‌کنیم هنوز برای رضایت بیشتر باید کار بیشتری انجام دهیم.
* دان چهار کاراته دارم
آقای همتی متولد کبودرآهنگ هستید؟
بله.
استان همدان می‌شود؟
بله. افتخار ماست.
سال 1337؟
17 مهرماه 1337.
پدر و مادر در آن زمان چه کاره بودند؟ یعنی پدر چه کار می‌کردند؟ مادر حتماً خانه دار بودند.
پدرم مغازه در کبودرآهنگ داشتند.
ایشان هم آن زمان اقتصادی بودند.
بله. البته دل‌رحم بودند و خیلی قسطی می‌دادند و پول‌ها را برنمی‌گرداندند. فروشگاه لوازم عمومی بود.
چند خواهر و برادر بودید؟
ما 7 نفر بودیم.4 برادر و 3 خواهر.
برادران دیگر هم مانند شما اهل اقتصاد هستند یا خیر؟
هستند. برق خواندند، مالی هستند. همه نوع را داریم.
چه سالی ازدواج کردید؟
من سال 63 ازدواج کردم. موقعی که بخش خبر بودم.
26 ساله بودید؟
بله.
خانم کرمانی هستند؟
خانم من در واقع تهرانی هستند ولی پدر ایشان کرمانی بودند و موقعی که ازدواج کردیم کرمان بودند.
چطور آشنا شدید؟
مادربزرگ ایشان همسایه ما در تهران بودند.
چند فرزند دارید؟
من 3 فرزند دارم. یک پسر و 2 دختر.
چه می‌کنند؟ درس چه خوانده‌اند؟
پسرم که معماری خوانده است و الان هم درس می‌دهد و کار می‌کند. دخترم هم تخصص کودکان می‌خواند و رزیدنت است. دختر دیگرم که کوچک‌تر است معماری می‌خواند.
دو معمار و یک پزشک دارید.
بله.
ازدواج کردند؟
دختر بزرگم ازدواج کرده است.
نوه هم دارید؟
بله. یک نوه کوچولو داریم که دختر است.
پس کلی با نوه خود کیف می‌کنید؟
من بله ولی بقیه اذیت می‌شوند، ولی چون ما کمتر می‌بینیم در حال کیف کردن هستیم. نوه شیرین است.
آقا داماد؟
ایشان هم ارتوپد هستند.
ازدواج سیاسی بود یا عادی؟
همان بیمارستان آشنا شدند. ایشان ارتوپد و جراح ارتوپد هستند.
اهل کمک کردن به حاج خانم در خانه هستید؟
اگر فرصت کنیم بله. الان کم شده ولی قبلاً بله. الان واقعاً وقت نمی‌کنیم. حتی خانه هم می‌رسیم دائم کارهای جوابگویی کار است.
غذا بلد هستید درست کنید؟
بله. غذای جدی خیر. مثلاً در حد نیمرو می‌توانم. غذای جدی خیلی بلد نیستم.
پس برای خانواده غذایی درست نکرده‌اید؟
خیلی نبوده است.
تفریح با خانواده چیست؟
خیلی کم شده است. قبلاً می‌رفتیم. الان هم محدودیت کاری داریم و هم محدودیت اجتماعی داریم، تفریح ما خیلی کمتر شده است. یعنی می‌توان گفت تقریباً قطع شده است.
اهل ورزش هم هستید.
بله. ورزش هم خیلی می‌کردم و اخیراً باز کم شده است.
می‌گویند حرفه‌ای کاراته کار می‌کنید.
بله.
کمربند چی دارید؟
من الان کمربند مشکی دارم، دان 4 هستم. البته از دوران دانشگاه من کار می‌کنم. سبک‌های مختلف کار کردیم. یک زمانی که ....
خلاصه رئیس بانک مرکزی کشورهایی که بدهکار هستند بدانند. پول دادند که هیچی، اگر ندادند می‌خورند.
از یک زمانی سبک شوتوگان کار کردیم و الان سبک کیوکوشین است که بالاخره زیر نظر رئیس سبک جناب آقای دانشور کار می‌کنیم.
خیلی خوب است؛ هنوز هم تمرین دارید.
قدری در بانک مرکزی وقفه افتاد ولی تلاش می‌کنم شروع کنم ولی فرصت نمی‌شود. توصیه خیلی‌ها است که اگر نکنید ممکن است در ادامه کار دچار مشکل شوید.
چقدر این حس کار کردن و تلاش، وقت گذاشتن برای کار، به ورزش برمی‌گردد که از قبل داشته‌اید؟
خیلی مهم است. هم روحیه را عوض می‌کند و هم مقاومت آدم را بیشتر می‌کند. خیلی مهم است. الان هم بتوانم انجام بدهم حتماً برای کارم مفیدتر خواهد بود.
* نسبت خانوادگی با مرحوم ها
