خط و خوشنويسي طي سده هاي مختلف، نقش ويژه اي در تزيينات بناهاي مذهبي چون مساجد و امامزاده ها داشته است. از اين ميان خط بنايي ملهم از خط کوفي در هماهنگي با سطوح بناها و مصالح به کار رفته در آن ها، جلوه ويژه و منحصر به فردي در کتيبه ها و تزيينات ايجاد نموده است.
شيوه هاي مختلف خط بنايي در امتزاج با خطوط شکسته و هندسي، کتيبه هاي زيبايي حاوي مضامين آيات قرآني، احاديث نبوي، اسما الهي، ائمه معصومين و اشعار فارسي را در قالب اشکال هندسي مانند شمسه، مربع و لوزي رقم زده است. از نمونه هاي زيبا و ماندگار متعلق به سده هفدهم/يازدهم که در آن خط بنايي در سطحي گسترده مورد استفاده قرار گرفته، مسجد حکيم اصفهان است. در بررسي کتيبه ها و تزيينات سردرهاي ورودي، لچکي ايوان ها، ايوانچه ها و طاق هاي اطراف صحن، زير مقرنس سقف گنبد و ايوان ها و طاق نماهاي داخل و بيرون ايوان هاي مسجد مذکور به شيوه هاي مختلف اجرايي از اين خط چون خط بنايي ساده، مشکل، متداخل و معقلي بر مي خوريم. اين شيوه ها در ترکيب با شيوه آجرکاري و کاشي هاي معقلي اين بنا تزييناتي منحصر به فرد را بر جاي گذارده است. اکثر کتيبه ها با ترکيب هاي مختلف خط بنايي ساده و معقلي اجرا شده اند.
معرفی خط بنایی
این خط که با نام های دیگری همچون مَعْقِلی یا خط هزار باف هم شناخته می شود نوعی از خط کوفی زاویه دار می باشد که از ترسیم شکل های هندسی همچون مربع، مستطیل، لوزی یا خطوط موازی و متقاطع تشکیل می شود. خط بنایی مشتق از خط کوفی و نوع تزئین نشده و هندسی کوفی است که براساس خانه های شطرنجی طراحی می شود.
اگرچه ظاهر خط بنایی ساده به نظر می رسد اما ترسیم آن بسیار پیچیده، دشوار و با قوانین سخت گیرانه ای است. با این حال خوش نویسان این خط با کمک هندسه و ریاضی سعی می کنند تا حد ممکن حروف خوانا و زیبا باشند که در خروجی خوب تاثیر بسزایی دارد. ممکن است از این خط در کنار خط هایی همچون ثلث، کوفی تزئینی، نسخ و... هم استفاده شود.
تاریخچه خط بنایی
همانطور که پیش تر نیز اشاره شد خط بنایی نوعی از خط کوفی است که قدمت بسیاری دارد و همراه با ظهور اسلام شکل گرفت. پس از سده پنجم هجری استفاده از این خط با کاهش روبرو شد و تنها برای نوشتن کتیبه ها یا سرلوحه های کتاب ها و... مورد استفاده قرار می گرفت.
نقوش معقلی نیز به دست ایرانیان ابداع شده است تا برای تزئین بناها مورد استفاده قرار گیرد اما خط بنایی پس از دوره سلجوقی در تزئین بناها و معماری مسجد های بسیاری دیده می شود. دوره های ایلخانی و تیموری که به دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی مشهور هستند همزمان با طی شدن مراحل رشد و تکامل خط بنایی بود که باعث گسترش استفاده از آن در تزئین بسیاری از سطح های داخلی و خارجی بناهای مذهبی، تزئینات ایوان ها و  خانه ها و... شد.
 ریشه نام معقلی
در رابطه با ریشه و معنی نام های این خط نظرات مختلفی وجود دارد. اگر از این اصطلاح با تلفظ مُعَقِّلی استفاده کرد می توان آن را دلیلی بر تفکر و تعقل خطاط برای ترسیم عبارت دانست. همچنین ممکن است این کلمه به صورت مَعقِلی هم تلفظ شود که به معنی دیوار، لقعه و پناهگاه بلند است.
همچنین نام خط بنایی هم به دو شکل تلفظ می شود که هر دو صحیح هستند؛ تلفظ بَنایی یا بَنایی که این خط را منسوب به انبیه (جهت نوشتن نام آن ها) یا ساختمان ها (برای تزئین) معرفی می کند.
علاوه بر این ممکن است با عنوان خط بَنّایی نیز از خط معقلی یاد شود چرا که احتمال می رود معماران طراح این نوع خط بوده اند.
ترکیب بندی حروف در خط بنایی
از کادر های فرضی در شکل های هندسی مختلفی همچون مربع، مستطیل، دایره و چند ضلعی ها برای چیدمان حروف استفاده می شود. در نمونه های ساده خط بنایی به شکل مستقیم و در جهت افق نوشته می شود اما همیشه کرسی به شکل یک خط مستقیم نیست و ممکن است حروف دور یک کادر فرضی بچرخند یا ترکیب های مختلفی برای نوشتن آن استفاده شود.
یکی دیگر از ویژگی های خط بنایی استفاده مفید از فضای های خالی است به طوری که در بسیاری از کتیبه ها به مواردی برخورد می کنیم که فضای سفید و سیاه هردو از کلماتی تشکیل شده اند. اهمیت فضای مثبت و منفی در این خط آشکار است و در صورتی که هر دو بخش قابل خواندن و معنی دار باشد به آن خط کوفی مشکل یا متداخل نیز گفته می شود.
هندسه حروف در این خط در برخی موارد ساده و گاها پیچیده است و قواعد و رابطه هندسی میان آنها مهم ترین ویژگی خط بنایی است. در بعضی کتیبه ها از نقطه های مربع شکل جهت ترسیم  عبارت یا کلمه هایی استفاده شده یا در برخی موارد اشکال هندسی کاربرد داشته است.
تقارن و قرینه‌سازی
تقارن و قرینه‌سازی در کوفی بنایی یکی از مهم‌ترین اصول به شمار می‌رود. تکرار اسماءالحسنی و اسامی امامان با ریتم حرکات مشابه و متقارن در خط بنایی به کار رفته است.
فضای مثبت و منفی
یکی از مهم‌ترین خصوصیات خط کوفی بنایی، اهمیت فضای مثبت و منفی است. در کتیبه‌های کوفی بنایی، فضای منفی همانند فضای مثبت اهمیت یافته است؛ به شکلی که در برخی از ترکیبات، فضای منفی بین کتیبه نیز خوانده می‌شود.
هندسه حروف
ترکیبات حروف در خط بنایی گاه ساده و گاه پیچیده است. قواعد و رابطه هندسی میان حروف، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خط بنایی محسوب می‌شود. در کتیبه‌های خط بنایی، گاه از نقطه‌های مربع در حرکات مختلف استفاده شده، گاه از حرکات لوزی، کلمه یا عبارت خاصی ساخته شده و در برخی از موارد، ترکیبی از چند واحد هندسی به کار رفته است. بنابراین استفاده از اشکال مختلف هندسی در خط بنایی امکان‌پذیر است. خط بنایی با توجه به ویژگی‌های فوق، الهام‌بخش طراحی نشانه برای طراحان گرافیک معاصر بوده است.
کاربرد خط بنایی
از آنجایی که برش خط بنایی ساده تر از خطوط دیگر است در طراحی و تزئین بسیاری از بناها استفاده شده است. آجرکاری و کاشی کاری های بسیاری در ساختمان های ایرانی وجود دارند که با استفاده از خط بنایی چیده شده اند تا جلوه ای زیبا تر به محیط ببخشند. همچنین در مواردی نیز آثاری با این خط بر روی کاغذ و... هم خلق می شوند. مثلا دو ردیف الله و اکبر در پرچم ایران که با استفاده از خط بنایی نوشته شده اند.
این خط را می توان پایه ای برای طرحی جدید حروف الفبا در رشته گرافیک دانست و بسیاری از هنرمندان در سال های اخیر با الهام گرفتن از خط کوفی و بنایی و ترکیب آن با موارد دیگر همچون طراحی پوستر، لوگو، خوش نویسی و... به خلق آثار جدیدی پرداخته اند.
به طور کلی می توان گفت خط بنایی در ایران بسیار پر کاربرد است و از آن در تزئین بناها و معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک و تزئینات داخلی و... استفاده می شود.
کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومی‌سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.
کاشی معقلی نوعی کاشی‌کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک کار معقلی صورت می‌گیرد. تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشی‌ها جلوگیری می‌کند. با این عمل پریدن و خردشدن لعاب کاشی به حداقل می‌رسد. انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند. ضمناً برای خطوط کوفی بنایی نیز از این کاشی‌ها استفاده می‌کنند.
نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریش تهران نیز قابل مشاهده است.
 درباره آموزش خط بنایی
اگرچه سال های بسیاری افراد معتقد بودند خط بنایی قابل یادگیری است، اما هیچکس قادر به آموزش آن نبود. اما در سال های اخیر به لطف تلاش های که صورت گرفته است خط معقلی نیز با اصول و قواعدی همراه شده است که آموزش آن را آسان تر می کند. به طوری که در اولین دوره برگذاری جلسات آموزشی، شرکت کنندگان به خروجی های مناسبی دست یافتند و در حال حاضر افراد زیادی در ایران حضور دارند که پس از یاد گیری این خط شروع به اجرای ایده های جدید کرده اند.
استاد اکبر زمانی از اساتید خط بنایی گفت: یکی از ویژگی‌های خط بنایی یکسان بودن ضخامت نوشته و ضخامت فواصل یا همان بخش‌های سفید است. در کتیبه‌های خط بنایی اگر خانه‌ای خالی بماند آن را با یک یا دو نقطه پر می‌کنند تا فواصل مساوی بین خطوط و بخش‌های سفید در تمام کتیبه حفظ شود.
زمانی گفت: در طراحی خط بنایی در کادر مستطیل، عرض مستطیل باید عدد فرد باشد و از ۳ خانه آغاز می‌شود. طول این مستطیل نیز n است و بستگی به طول کلمه یا عبارت دارد.
وی در ادامه توضیح داد که معماران در نوشتن برخی کلمات در خط بنایی باید شگردهایی به کار می‌بردند. برای مثال در نوشتن کلمه عزیز، قسمت دوم کلمه را به صورت برعکس می‌نوشتند تا فاصله مساوی بین خطوط و فواصل بهم نخورد.
زمانی اضافه کرد: در نوشتن خط بنایی در کتیبه مربع‌شکل می‌توان با حذف فواصل این مربع را کوچک‌تر کرد که این شیوه در بناهای تاریخی به چشم می‌خورد.
وی انتقال، بازتاب و دوران را سه شیوه مرسوم در نوشتن خط بنایی دانست و در این خصوص بیان کرد: زمانی که در یک کتیبه کلمه‌ای به موازات خودش منتقل شود، انتقال صورت گرفته است. در بازتاب کلمه با تقارن تکرار شده و در دوران نیز، کلمه با زاویه ۹۰، ۱۸۰ و ۲۷۰ درجه چرخش پیدا می‌کند. همچنین اگر کلمه ابتدا بازتاب و سپس انتقال پیدا کند، به این تکنیک لغزه گفته می‌شود.
زمانی درباره ضرورت آموزش و شناخت خط بنایی تصریح کرد: خط بنایی جز خطوط اسلامی است که به‌صورت تزئینی در بناها به کار می‌رود. خط بنایی در قدیم بسیار رواج داشته اما امروزه افراد قادر به خواندن ساده‌ترین خطوط بنایی نیستند.
وی با بیان اینکه خط بنایی جزئی از فرهنگ ما شده و بسیاری از کتیبه‌ها و کاشی‌ها با این خط نوشته شده است، گفت: برای خوانش کاشی‌کاری‌های قدیمی به شناخت خط بنایی نیاز داریم.
زمانی خوانش خط بنایی را برای دانشجویان و هنرآموزان خطاطی و معماری ضروری دانست و تأکید کرد این خط در دوره صفویه بیشتر رواج داشته است.
وی ادامه داد: البته پیش از صفویان نیز از خط بنایی در بناها استفاده می‌کردند؛ مثلاً کتیبه فیروزه‌ای که بالای مناره مسجدعلی مربوط به دروان سلجوقیان بوده اما در آن دوران استفاده از خط بنایی به اندازه دوره صفویه گسترده نبوده است و اگر به مسجد جامع عباسی، مسجدحکیم، مدرسه چهارباغ و مدرسه نیم‌آورد بروید می‌بینید که در کاشی‌کاری آنها از خط بنایی بسیار استفاده شده، در واقع از این تزئینات بیشتر در مدارس و مساجد استفاده می‌کردند.
زمانی با بیان اینکه خط بنایی را می‌توان احیا و در ساختمان‌های امروزی نیز استفاده کرد، افزود: در قسمت‌هایی که بیشتر در دید مردم است می‌توان از این تزئینات بهره برد.
گفتنی است؛ شرکت‌کنندگان در روز دوم این کارگاه به بازدید از بناهای تاریخی اصفهان به‌ویژه مسجد حکیم و مسجد جامع پراختند و از نزدیک نمونه‌هایی از کاربرد خط بنایی در این آثار را بررسی کردند.