ارتفاع محوطه در ابتدا حدود 20 متر در ضلع جنوبی و 10 متر در ضلع شمالی بوده كه در حال حاضر فقط پنج متر از ضخامت لایه های فرهنگی – استقراری محوطه در بخش جنوب شرقی بالاتر از سطح زمین های اطراف بر جای مانده است. بزرگراه قم- جمكران از عرصه مركزی محوطه عبور كرده و آنرا به دو بخش غربی – شرقی تقسیم نموده است.كاوش های باستان شناسی در تپه تاریخی قلی درویش نشانگر نشیمنگاهی در منطقه قم مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد است .

در كاوش های این محوطه بخشی از فضاهای استقراری جوامع عصر آهن یك مستقر در این محوطه مورد شناسایی قرار گرفت و فضاهای مزبور با توجه به نقش و عملكرد آن به گروه های واحدهای مسكونی، فضاهای مرتبط با فعالیت های تجاری، اداری و اقتصادی، فضاهای معروف كنش های آیینی- مذهبی، بقایای معماری نظامی و واحدهای معرف فعالیت های تخصصی صنعتی تقسیم بندی شده است.

اما متاسفانه به علت ثبت دیر هنگام این محوطه که در 23شهریور 1382به شماره 10173به ثبت رسیده تخریب های زیادی را متحمل شده است هم اکنون هم اداره کل با سازمانی مانند اوقاف دست به گریبان است که مدعی است این تپه از آن اوقاف است و برای آن نیز طی یک دهه گذشته سند ششدانگی را نیز تهیه کرده است. برای بررسی قصه غم انگیز قلی درویش واطلاع از ماجراهای آن به نزد یکی از مسئولان میراث قرهنگی قم رفتیم اداره ای را که برای حفاطت از ابنیه ها و میراث های قم به حمایت و همراهی ما شهروندان نیاز دارد.

عمارکاوسی معاون میراث فرهنگی امروز و کارمند ورودی سال 1381 آن اداره که در دل ماجرا بود و ازتمام تخریب ها تپه قلی درویش مطلع بود.چنین شرح می دهد: محوطه قلی درویش در سال 1980میلادی برای اولین بار توسط کلایس یک باستان شناس آلمانی مورد بازدید قرار می گیرد این فرد حدفاصل این محوطه تا خورآباد را پیاده می پیماید که نتیجه مطالعات این باستان شناس مقاله ای تحت عنوان جمکران و خورآباد در یکی از نشریات غربی شد این منطقه باستانی را به نام جمکران معرفی می کند.

وی می افزاید: این باستان شناس قلی درویش را تا 100 هکتار می داند در حالی که امروز 10 هکتار باقی مانده است از طرفی ارتفاع 15 متری این منطقه نیز با اجرای برخی از پروژه ها تسطیح و تخریب شد.

کاوسی درباره وجه تسیمه تپه قلی درویش تصریح می کند:در دوره تیموریان کرمان حاکمی به نام “قلی درویش” داشته که وقتی مغلوب تیموریان شد او را به قم تبعید کردند. وی در این منطقه مستقر شد. همین موضوع سبب شده تا از دیرباز این منطقه را با نام قلی درویش بشناسند.

وی ادامه می‌دهد: بر اساس اسناد به‌جای مانده حاکم صوفی‌مسلک کرمان پس از مرگ در این منطقه به خاک سپرده شد که بنا به نوشته‌های سیامک سرلک یکی از باستان شناسان و کاوشگران تپه قلی درویش، بنایی که مردم از آن به‌عنوان امامزاده جعفر غریب در مجاورت این تپه می‌شناسند متعلق به قلی درویش حاکم تبعیدی کرمان است.

ماجرای ثبت تپه قلی درویش

معاون میراث فرهنگی قم گفت: درسال 81نامه ای از دفتر آیت الله مکارم شیرازی به میراث آمد که می خواهند دراینجا مدرسه بسازند که بنده مخالفت کردم و به پژوهشکده میراث فرهنگی در تهران نامه دادیم تا این موضوع را پیگیری کند که 20میلیون تومان اختصاص دادن و به سرعت کاوش ها آغاز شد وتپه به شماره 10173در تاریخ 23شهریور 1382به ثبت رسید طی همان کاوش ها مشخص شد اینجا بزرگترین شهر استقراری عصر آهن است که نمونه آن در هیج جای ایران نیست در تمام کاوش ها صورت گرفته به جز تپه قلی درویش قم هرچه یافت شده است بیشتر گورستان بوده است.

چگونگی ورود اوقاف و ادعای مالکیت

معاون میراث فرهنگی قم در ادامه افزود: بعد از کاوش ها به علت عدم تامین اعتبار کاوش متوقف شد بنابراین بیشتر از پیش تخریب شد حدود 10سال پیش متوجه شدیم سازمان اوقاف قم برای یک تپه که قبل از اسلام وجود داشته سند گرفته است و مدعی است که مکان فعلی وقف اوقاف است پیگیری کردیم و مشخص شد که سند را بر اساس گفته های دو تن از اهالی گرفته اند که این زمین ها وقف امام زاده است .ما پیگیری کردیم که اوقاف برای ادعایش سند قطعی ندارد و از نظر حقوقی قابل دفاع نیست اوقاف منصرف شد متاسفانه یکی از مدیرکل های وقت با اوقاف به مذاکره نشست و یک تفاهمنامه نوشتند که هیج ادعایی برای این تپه ندارد به همین علت بعد از گذشت چند سال اوقاف از میراث فرهنگی قم در خواست اجاره کرد که دادگاهی به همین منظور تشکیل شد و رای به نفع میرات فرهنگی قم صادر شد اما متاسفانه اوقاف همچنان بر مالکیت خود تاکید می کند.

کاوسی بیان کرد: از وقتی که اداره امام زاده ها هیت امنای شده است تخریب های تپه قلی درویش چند برابر شده است. برای نمونه نصب تیر برق در همین محوطه بود که با پیگیری های اداره کل درنهایت مجبور به جمع آوری شد.

میراث فرهنگی قم و ابنیه های بی سند

وی نبود سند را یکی از مشکلات اصلی میرات فرهنگی در مدیریت بناهای تاریخی می داند و می افزاید: به علت در دست نداشتن سند ابنیه های تاریخی امکان واگذاری به بخش خصوصی نیست بودجه کافی هم برای استخدام کارشناس ثبت که بتواند این قبیل کارها را انجام دهد وجود ندارد به همین علت ابینه ها در آستانه تخریب هستند وقتی هم که درخواست بودجه می کنیم اعتباری که به ما داده می شود کافی نیست چون مرمت بناها در الویت است.

وی معتقد است بخش جنوب شرقی است و نیازمند کاوش، که میراث فرهنگی قم باید هرچه سریعتر محوطه سازی آن را آغاز کند در غیر این صورت ممکن است مورد تعرض سود جویان قرار گیرد.

اقدامات میراث فرهنگی قم

کاوسی در خصوص اقدامات میراث فرهنگی در نگهداری از این تپه باستانی گفت: تاکنون دو کتاب درباره نتیجه کاوش های این محوطه نوشته شده است و همچنین انجام زیر ساخت سایت موزه از اقداماتی بود که انجام شده است اما برای تکمیل همه این پروژه ها بویژه پایگاه باستان شناسی به اعتبار نیاز داریم که امیدوارم نماینده محترم در این زمینه به ما کمک کند.

وی با انتقاد از غفلت مدیران از نوجه به این محوطه باستانی با ارزش بیان کرد: اگر این محوطه در جایی دیگری غیر از قم بود قطعا به یکی از مهمترین جاذبه های آن استان تبدیل می شد چرا که وجود این شهر استقراری در 7هزار سال پیش در فلات مرکزی ایران فصل تازه ای را از زندگی گذشتگان این شهر برروی باستان شناسان باز می کند، اما قم به جز جایگاه مذهبی طبق یافته در کاوش قلی درویش در این شهر تجارت و بازرگانی انجام می شده است ودر مجموع یک شهر باستانی است یک تمدن است که نظریات کوچ رو بودن آریایی ها را نفی می کند.

ایجاد سایت‌موزه

آثار کشف شده از محوطه باستانی قلی‌درویش در مخزن نگهداری می‌شود و از چشمان گردشگران علاقه‌مند به آثار باستانی دور مانده‌است. سال‌هاست که مسئولان میراث‌فرهنگی از ایجاد سایت موزه قلی‌درویش دراین محدوده خبر می‌دهند که آثار تاریخی در معرض دید عموم قرار گیرد، اما این طرح تاکنون عملیاتی نشده‌است.

به‌تازگی معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قم از اجرای فاز نخست این سایت موزه با اعتباری حدود ۲۷۰میلیون تومان خبر می‌دهد. کاووسی هدف از ایجاد سایت موزه را نمایش اشیای قدیمی و کشف شده از محوطه باستانی قلی‌درویش و ایجاد فضای مناسب برای گردشگران می‌داند و می‌گوید: دراین طرح، راه دسترسی و مسیر بازدیدکنندگان به شبکه ساخته و نرده‌های فلزی (گریتینگ) نصب می‌شود.

تپه تاریخی قلی‌درویش به‌عنوان یک موجود زنده، حریمی برای ضمانت از موجودیت و بقای خود نداشت که خوشبختانه عملیات گمانه‌زنی این تپه توسط استاد سرلک، رئیس پایگاه ملی تپه قلی‌درویش به‌منظور تعیین حریم ضلع جنوبی این محوطه با مجوز کتبی پژوهشکده باستان‌شناسی انجام شد.

کاوسی معتقد است در صورت تکمیل این سایت موزه این محوطه به یکی از جاذبه های مهم قم تبدیل خواهد و باعث افزایش اقامت مسافران و زائران و همچنبن اشتغالزایی خواهد شد.

آنطور از گفته های این مسئول مشخص بود کمبود نیرو برای حفاظت از محوطه باستانی و بی توجهی استان به چنین جاذبه با ارزشی میراث فرهنگی قم را برای نگهداری تپه قلی درویش طی دو دهه با مشکلات عدیده ای مواجه کرده است اما نشان می داد که در اداره و سازمان های قم مثل اداره راه و شهرسازی مثل اداره برق اثر باستانی از جایگاه خاصی بر خوردار نیست وگرنه اوضاع قلی درویش بهتر از این بود که هست.

  لایه نگاری و کاوش‌های محوطه باستانی قلی درویش واقع در حاشیه جنوبی شهر قم و متعاقب آن تپه شادقلی خان واقع در بافت تاریخی شهر قم، غنای تاریخی، فرهنگی این شهر را به هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد به عقب برد.

یکی از دستاوردهای مهم کاوش های باستان شناختی شهر قم درک نقش و جایگاه تاریخی ، فرهنگی جوامع مستقر در این منطقه در ایجاد تعاملات فرهنگی بین مراکز ، کانون ها و حوزه های مختلف فرهنگی مناطق مختلف فلات ایران از ادوار پیش از تاریخ تا کنون است.با اتکا به نتایج کاوش های قلی درویش، شاید بدون اغراق گفت سرزمین قم از ادوار پیش از تاریخ تاکنون، سرزمینی مقدس بوده است.

حفظ و نگهداری این تپه باستانی نه فقط برای قم و حتی نه فقط برای ایران که حفظش  برای تمام مردمان  جهان مهم است چرا که ناگفته های زیادی از گذشتگان را به ما نشان می دهد چیزی که جهان تشنه دانستن آن است اما متاسفانه چالش های پیش روی این تپه باستانی حفاظت از آن را برای میراث فرهنگی قم مشکل کرده است امیدواریم این مکان باستانی با ارزش را بتوانیم با همکاری حافظان میراث فرهنگی قم از تخریب های بیشتر حفظ کنیم.