فاطمه مداح نظری - در بسیاری از مسائل و آسیبهای اجتماعی که کشور درگیر آن است ممکن است اختلافات زیادی میان طیف‌های مختلف فکری وجود داشته باشد که هرکدام نظر و دیدگاه طرف مقابل‌شان را رد کنند و حتی نظری خلاف آن داشته باشند و یک دو قطبی شکل بگیرد.
اما «مساله جمعیت» در کشور ما آنقدر چالش مهمی است که تمام کارشناسان اجتماعی و جمعیتی متفق القول معتقدند که ما به جمعیت نیاز داریم و این موضوع آنقدر مهم است که هیچ اما و اگری در آن وجود ندارد و در صورت ادامه وضعیت فعلی دود آسیب کاهش جمعیت در چشم همه کسانی خواهد رفت که در کشور زندگی می‌کنند و ربطی به هیچ جناح و گروهی ندارد. بلکه تنها اختلافات بر سر چگونگی قانونگذاری و تعیین راهبردهای جمعیتی است که حتی می‌تواند با بحث و جدل در این باره به برنامه‌ریزی برای آینده کشور و ایجاد برنامه‌های فرهنگی برای طیف‌های مختلف کمک بهتری کرد. پس باید صراحتا و بدون تعارف اعلام کرد که ایران به افزایش جمعیت و فرزندآوری احتیاج دارد و برای این موضوع نیازمند تدوین قانون و برنامه‌های درست راهبردی است. اما چرا؟ما به جمعیت جوان نیازمندیم
بعد از انقلاب اسلامی و با توسعه مراکز بهداشتی و آگاهی‌های عمومی نرخ مرگ و میر نوزادان کاهش یافت و کشور در دوران جنگ و تحریم یکباره با انفجار جمعیتی دهه شصتی‌ها روبرو شد. این در حالی بود که زیرساخت‌های کشور هنوز آماده جمعیت تازه نبود و لذا تصمیم‌ها بر این شد که برای کاهش نرخ موالید تبلیغات فرهنگی شود تا جمعیت و نرخ باروری کنترل شود. سیاستی که خلاف پیش‌بینی‌‌ها به سرعت موثر واقع شد و نرخ باروری چنان کاهش یافت که بعد از گذشت یک دهه آسیبهای آن بیرون زد و پیری جمعیت در سالهای بعد را به بار آورده‌است. لذا طرحی لازم است تا نه تنها اقدامات غلط دهه‌های قبل مبنی بر کاهش جمعیت را خنثی کند بلکه دیدگاه غلط گذشته را از بین ببرد و در جهتی مخالف آن جامعه را حرکت دهد و برای تحقق این موضوع امتیازات و تسهیلات لازم را نیز در نظر بگیرد.
ر همه جای جهان جمعیت پشتوانه مردمی و همچون یک ارتش مردمی‌ست. جمعیت جوان بازوی اجرایی و موتور محرکه کشور در اقتصاد و صنایع است. جمعیت جوان است که کشور را به سمت توسعه پیش می‌برد و برای کشور تولید درآمد می‌کند. وجود جمعیت جوان باعث میشود نخبه‌یابی با جامعه آماری بیشتری در امور مختلف صورت بگیرد. استعدادهای ورزشی، علمی، هنری بیشتری از دل جمعیت جوان ظهور کند و سکوهای جهانی بیشتری را برای کشور تصرف کنند. در عرصه ورزشی جوانان نخبه ورزشی افتخار آفرینی کنند و پرچم کشور را بالا ببرند. در عرصه علمی تولید علم بیشتر شود و نیاز به خارج از کشور کمتر شود و در عرصه‌های علمی نیز نام ایران بالا برود. اگر بخواهیم یک مثال ساده بزنیم خواهید دید در رویدادی مثل المپیک که ورزش‌های مختلفی حضور دارد کشورهایی همیشه بیشترین مدال‌ها را درو می‌کنند که از جمعیت جوان خوبی برخوردارند. چون توانستند در جامعه آماری بیشتری استعدادیابی ورزشی انجام دهند.
اقتصاد کشور زمین نخورد
هرچقدر جمعیت جوان تولیدکننده ثروت است، جمعیت پیر مصرف‌کننده ثروت است. جامعه‌ای را تصرف کنید که تولیدکننده ثروت ندارد و باید همه آنچه دارد را باید صرف حقوق‌های بازنشستگی و هزینه‌های درمانی کهنسالان خود کند و اینطور که پیداست برای نگهداری از پیرهای بدون فرزند خود هم خانه‌های سالمندان و مراکز نگهداری بسازد. آیا این جامعه می‌تواند به رشد اقتصادی خود حتی فکر کند. کارشناسان جمعیتی میگویند با این نرخ باروری به زودی 30درصد جمعیت کشور را کهنسالان تشکیل خواهند داد که بار زیادی را روی دوش باقی گروه‌های جمعیتی خواهند گذاشت.
روحیه و شادابی جامعه از دست نرود
کشوری که اقتصاد ندارد، تولید ثروت ندارد و در نتیجه قدرت سیاسی نیز ندارد و بخش عظیمی از آن کهنسال هستند آیا سلامت روان درست دارد؟ نسلی که خواهر و برادر نداشته باشد باید به زودی در سالهای آینده یک تنه بار پیری پدر و مادرش را در یک وضعیت بغرنج اقتصادی به دوش بکشد. تنهایی سرنوشت محتوم جامعه‌ایست که کاهش جمعیت را پیش گرفته‌است. در صورتی که می‌توان با برنامه ریزی درست و از بین نرفتن پنجره جمعیتی که الان داخلش هستیم نشاط نسل بعد را تامین کرد. طرح حمایت از خانواده می‌تواند با تشویق‌هایی که در نظر گرفته بار روانی فرزندآوری را چه در مساله مالی و چه فرهنگی سبک کند تا جامعه آینده به انزوا و پیری نرود.
مساله خانواده مهم تلقی شود
خانواده، مهمترین نهاد یک جامعه است که اگر مهم در نظر گرفته نشود کلیت یک اجتماع از بین خواهد رفت. طرج حمایت از خانواده می‌تواند این مهم بودن را در تمامی دستگاههای حاکمیتی به شکل یک قانون تثبیت کند تا حمایت از خانواده در حد شعار و لفظ باقی نماند و در صورت تخلف هر دستگاه به مجلس احضار شود و برای کوتاهی خود توضیح دهد.
آسیبهای اجتماعی کمتر میشود
جامعه‌ای که به موقع ازدواج کند و به نیاز عاطفی و جسمی خود به درستی و در چارچوب شرع و اخلاق پاسخ بدهد از مشکلات اخلاقی بیشتر در امان خواهد بود و آرامش بیشتری را تجربه خواهد کرد و اگر فرزندآوریش به دلیل مشکلات مالی به تاخیر نیفتند دردسرهای ناباروی کمتری خواهد داشت و اگر این خانواده تمایل به چندفرزندی داشته باشد دیگر نگرانی بابت به تاخیر افتادن و یا نرسیدن به خواسته ندارد و در نتیجه خاطر آسوده‌تری خواهد داشت. طرح حمایت از خانواده قصد دارد با قوانین خود این مهم را برای خانواده‌های ایرانی فراهم کند.
با این حال ممکن است برخی کارشناسان خانواده به طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ایراداتی وارد بدانند و معتقد باشند طرح باید اصلاحاتی را در برخی بندهای خود داشته باشد، اما ذکر این نکته بازهم ضروریست که همه متفق القول هستند که حتی در صورت یکسان نبودند آراء در بندهای این طرح، نظر همگی در نیازمندی کشور به جمعیت و ضرورت فرزندآوری یکسان است.
تاكيد مقام معظم رهبري در خصوص توجه به اهميت رشد جمعيت و فاصله گرفتن از سياست هاي گذشته در خصوص فرزند كمتر مي طلبد رسانهها كه در خصوص فرهنگسازي در هر زمينهاي نقش دارند، بايد در تبيين مساله جمعيت نيز فعالانه وارد شده و به آگاهيبخشي عمومي بپردازند.
مساله جمعيت مستلزم بررسي كارشناسانه و علمي است و بايد آينده نگري شود كه شعار فرزند كمتر زندگي بهتر كشور را به ناكجاآباد نبرد چرا كه اگر رشد جمعيتي كشور بدين صورت ادامه يابد در چهل سال آينده رشد جمعيت ايران منفي شده و شاهد كشوري پير و از كارافتاده خواهيم بود.
كشوري كه جمعيت سالخورده آن جامعه غالب را تشكيل دهند؛ توسعه اي در هيچ زمينه اي نخواهد داشت و كشور در مسائلي از قبيل دفاعي و پيشگيري از بحران، توليدات كشاورزي و صنعتي دچار مشكل مي شود.
كساني كه در دهه 70 زندگي ميكردند و درگير مسائل روز جامعه بودند بارها و بارها شنيدهاند كه 'فرزند كمتر، زندگي بهتر'، آن سالها كشور تازه از شرايط جنگ هشت ساله خارج شده بود و دولتمردان وقت به دنبال اجراي سياستي براي مهار افزايش جمعيت و يا به عبارتي ديگر درصدد كنترل جمعيت بودند.
اكنون بيش از 20 سال از آن روزها ميگذرد و شرايط تغيير كرده و خطر پيرشدن جمعيت جوان جامعه خطري جدي و هشداري براي جامعه محسوب ميشود و تذكر رهبر فرزانه انقلاب در زمينه خطر كاهش جمعيت نشان از اهميت موضوع دارد و متوليان امر بايد در اين زمينه تمهيدي جدي و فوري بيانديشند.
یک عضو هیات علمی دانشگاه و رئیس کلینیک سلامت خانواده گفت: اجرای موثر «قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» با توجه به اهمیت و ضرورت تحقق آن، نیازمند متولی قوی و ناظری پیگیر و پاسخگوست.
دکتر سید کاظم فروتن افزود: یکی از طرح‌های بسیاری خوبی که مجلس یازدهم آن را به تصویب رساند، قانون یادشده است که در تداوم ازدواج و فرزندآوری طراحی شده تا مسائل و چالش‌های ایجاد شده را برطرف کند.
وی با بیان اینکه روی این طرح بسیار کار شده و از فیلترهای مختلفی هم عبور کرده است، گفت: به طور طبیعی هزینه‌های اجرای آن هم محاسبه شده ضمن آنکه در اجرای این قانون، موضوع مهم «اقتصاد» نیست بلکه اجرای درست و دقیق طرح، نیازمند نظارتی اصولی و موثر است؛ در واقع با تصویب این طرح، کار مجلس شورای اسلامی تازه آغاز شده است.
وی ادامه داد: موضوع نظارت بر اجرای درست این قانون و پاسخگو بودن دستگاههای دولتی در برابر آن از جمله مواردی است که اگر مورد توجه قرار نگیرد این قانون به سرانجام مطلوبی نمی‌رسد.
فروتن که دارای دکترای خانواده و سلامت جنسی است با یادآوری قوانینی همچون حجاب و عفاف که ۱۷ سال پیش پس از هزاران ساعت کار و تحقیق و بررسی، در شورای انقلاب فرهنگی تصویب شد و همچنین مصوبه‌های ستاد ملی زن و خانواده در افزایش باروری و قانون تسهیل ازدواج که ۱۶ سال پیش به تصویب رسید، گفت : این قوانین و مصوبه‌ها اکنون کجا هستند و به کجا رسیده‌اند؟
وی تصریح کرد: مشکل جدی ما، نظارت بر اجرا و روند انجام آن است؛ وقتی قانون مصوب شد و به تصویب ستاد عالی خانواده رسید، همه دستگاههای مورد خطاب این قانون و بخش‌های متولی امر موظفند با قوت نسبت به اجرای آن و انجام وظایف محوله اقدام کنند اما اگر در اجرای آن تعلل شد، چه کسی باید با دستگاه مربوطه برخورد کند؟ اگر مردم از عدم و یا شیوه اجرای آن شکایت داشتند به کجا باید شکایت برند و مجلس کجای کار است؟
ضرورت تشکیل یک دبیرخانه توانمند برای پیگیری مستمر
رئیس کلینیک سلامت خانواده افزود: مهمترین کاری که مجلس باید انجام دهد تشکیل کمیسیون یا کمیته‌ای فعال در مجلس و نیز دولت است که وظیفه آن فقط پیگیری بندهای این قانون باشد و این دو قوه با یک برنامه قوی و دبیرخانه‌ای توانمند، لحظه به لحظه ضمن پیگیری موارد، نواقص را رفع و نظارت لازم را اعمال کند.
وی با یادآوری اینکه روی این این طرح کار در دولت گسترده‌ای انجام شد و سپس در کمیسیون ویژه‌ای در مجلس نیز اقدامات زیادی صورت گرفت، تصریح کرد: اینک ما هستیم که ببینیم تا چه حد آن را در اولویت خود قرار می‌دهیم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اکنون در جامعه با دو تهدید جدی مواجه‌ایم؛ نخست مسائل اقتصادی و وضعیت نابسامان اشتغال جوانان و مسائل رفاهی مردم و بُعد پنهان دیگر، در خطر بودن اصل خانواده، کاهش ازدواج‌ها و افزایش طلاق و نیز آسیبهای اجتماعی حوزه خانواده است که جمعیت کشور را تهدید می‌کند.
فروتن افزود: باید موضوع خانواده، جوانان و جمعیت، به مشغله جدی مسئولان تبدیل شود چنانکه رهبر معظم انقلاب بارها بر رویکرد »خانواده‌محوری» بخش‌های مختلف تاکید کرده‌اند و رئیس‌جمهوری نیز توجه ویژه‌ای به این موضوع دارند.
وی تاکید کرد: اگر بتوانیم ۷۰ تا ۸۰ درصد این قانون را در کشور اجرا و با پیگیری‌ها و نظارت‌های منظم و مستمر عملیاتی کنیم، به طور قطع در بحث خانواده تا حد خوبی پیشرو خواهیم بود.
رئیس کلینیک سلامت خانواده در بحث هزینه‌های اجرای این طرح نیز گفت: یکی از دلایل حساسیت شورای نگهبان روی این مصوبه، مباحث اقتصادی طرح بود که پس از اصلاحات مجلس و تعیین و تامین منابع مربوطه، با آن موافقت شد؛ پس از این رو نباید در این زمینه مشکل جدی وجود داشته باشد.
فروتن با بیان اینکه ما در بحث ازدواج، خانواده و جمعیت با یک بحران مواجه‌ایم، گفت: کشور در آینده به شدت با کمبود نیروی جوان مواجه است اما مساله فقط نبود و کاهش جمعیت جوان نیست بلکه این امر در همه ابعاد همچون اقتصادی، اجتماعی و ... به شدت تاثیرگذار است؛ زیرا وقتی جوان نداشته باشیم، چه کسی اقتصاد، صنعت، نفت، کشاورزی و سیستم دفاعی و ... را باید پیش ببرد.
وی ادامه داد: کشور ما کمتر از ۲۰ تا ۳۰ سال آینده کشوری سالمند خواهد بود و ما را با چالش شدیدی در همه حوزه‌ها حتی فردی مواجه می‌کند چنانکه در بحث فردی وقتی فرزند نداشته باشیم باید عمده این سالمندان به آسایشگاه بروند؛ از این رو اگر زندگی خوبی برای خود و آینده‌ای روشن برای کشور می‌خواهیم باید از همین الان و سریع برنامه‌ریزی کنیم.
از فرهنگسازی غفلت نشود
وی افزود: مباحث افزایش جمعیت، دو بُعد دارد؛ نخست فرهنگسازی است که باید بدانیم اگر زندگی خوبی برای نسل‌های بعد می‌خواهیم باید از اکنون روی تقویت خانواده و افزایش جمعیت کار کنیم و فقط وضعیت موجود را نبینیم بلکه در درازمدت و با آینده‌نگری بحران پیشرو را مدیریت کنیم.
رئیس کلینیک سلامت خانواده با بیان اینکه در بُعد فرهنگسازی باید برای مردم روشن شود چرا فرزند داشته باشند، تاکید کرد: باید به این موضوع به عنوان یک تکلیف نگاه کنیم که در این صورت بسیاری از مسائل قابل تحمل میشود و با مشارکت دولت، آثار منفی ناشی از فشار اقتصادی بر این خانواده‌ها کاهش می‌یابد.
وی ادامه داد: بُعد دیگر، بحث‌های اقتصادی این حوزه است که به طور طبیعی هر قانونی که نوشته میشود ابعاد مثبت و منفی و نیز هزینه دارد که در آن دیده شده اما باید توجه داشت که در حوزه ترویج و ترغیب ازدواج و فرزندآوری مباحث جدی کنونی، مسائل و مشکلات اقتصادی و شغلی است که در این قانون راهکارهایی برای آن‌ها دیده شده است و امیدواریم به درستی و مستمر پیگیری و اجرایی شود.
بحث جمعیت یک وضعیت صرفا ابلاغی و فرمایشی نیست بلکه موضوعی محوری در رشد اقتصادی و پیشرفت کشور، مسئله‌ای اساسی در رشد ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه و یک موضوع کلیدی و راهبردی در بحث‌های امنیتی است.
جمعیت جوان، ابزاری برای قوی شدن کشور/ «پیری جمعیت» اشکال دارد
در حالی بیش از 6 سال از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت می گذرد که هیچ اقدامی برای اجرای این سیاست ها نشده است این درحالی است که رهبر معظم انقلاب با تاکید بر مسئله فرزندآوری، معتقدند که پیری جمعیت ترسناک است و نیاز است دستگاههای اجرائی این مسئله را پیگیری کنند.
30 اردیبهشت‌ماه 1393 زمانی بود که سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) ابلاغ شد. در این سیاست‌ها ضمن تأکید بر نقش بالای مقوله جمعیت بر پیشرفت و اقتدار ملی، از همه دستگاههای مرتبط در این زمینه خواسته شده است که اقدامات لازم با دقت، سرعت و قوت صورت گیرد.
در طی این 6 سال بارها مقام معظم رهبری موضوع افزایش جمعیت را متذکر شده‌اند در حالی‌که گام مؤثری در راستای تحقق بخشیدن به این سیاست‌ها از سوی مسئولین برداشته نشده است. هرچند از سوی کارشناسان نیز بارها گزارشات و هشدارهای لازم داده شده است که جمعیت کشور در آینده نه‌چندان دور روند کاهشی به خود می‌گیرد که پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نامطلوبی را به دنبال خواهد داشت.
این تذکرات و تاکیدات در ماه های اخیر شدت بیشتری گرفته است. رهبر انقلاب در سال 1398 در سخنرانی های عمومی چهار جایگاه را در موضوع افزایش جمعیت مورد خطاب قرار می دهند این چهار جایگاه شامل موارد ذیل است:
1.زوج‌های جوان و مسئولین
ایشان در صحبتی که با زوج‌های جوان داشته‌اند با بیان حدیثی از پیامبر «تَناکَحوا تَناسَلوا تَکثُروا» به اهمیت زیاد شدن نسل در بین مسلمانان می پردازند، اینکه برای رشد و تعالی لازم است عده افراد در جامعه زیاد شود همچنین از تجربه جمعیتی کشورهای هند و چین میگویند که جمعیت زیاد آن‌ها موجب ترقی و پیشرفت این دو کشور شده است. لذا آنچه که مشخص است از زوج های جوان انتظار می رود به موضوع فرزندآوری توجه کنند.
رهبرانقلاب همچنین در این سخنرانی با نا امیدی از مسئولین می‌فرمایند: «مسئولینی که بایستی عملاً دنبال کنند و زمینه‌ها را فراهم کنند، آن کار لازم را انجام نمی‌دهند. البتّه مسئولین [رده
سفارش رهبرانقلاب به مسئولین درحالی است که برخی از مسئولین درجات بی توجهی را به حد اعلا رسانده‌اند، آنگونه که اقدامات و پیگیری‌های‌شان کاملا برخلاف سیاست‌های جمعیتی است؛ برای نمونه می‌توان به طرح ممنوعیت ازدواج‌های زیر 18 سال توسط فراکسیون زنان در مجلس دهم اشاره کرد. این طرح موجب نادیده گرفتن بخشی از ظرفیت جوانانی بود که به‌هنگام اقدام به ازدواج کرده بودند که از قضا این ازدواج‌ها بر اساس آمارهای رسمی جزء پایدارترین ازدواج ها است، در صورت ممنوعیت این ازدواج ها علاوه بر اینکه کشور با سرعت بیشتر به سوی پیری حرکت می‌کرد، آثار مخرب فرهنگی و اجتماعی دیگری هم داشت، از جمله عدم ثبت ازدواج‌های زیر 18 سال که خود معضلاتی را به دنبال می آورد، افزایش فساد و فحشا در جامعه، تخریب اعتماد به نفس جوانان در خانواده و جامعه و..
2. تولیدکنندگان اقتصادی
در بحبوحه اعتراضات به گرانی بنزین و قائله پس از آن در اواخر آبان ماه بود که رهبر انقلاب دیداری هوشمندانه با جمعی از تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی داشتند. در آن دیدار جوان بودن جمعیت را یکی از مزیت‌ها و فرصت‌های کشور اعلام می‌کنند و بر استفاده از فرصت 20 ساله پنجره جمعیتی تاکید می‌کنند؛ ایشان افزایش موالید را در کنار ایجاد ثروت پایدار برای کشور ضروری دانسته و می‌فرمایند: «اینکه بنده نسبت به موالید و مسئله فرزندآوری و مانند اینها این همه اصرار می‌کنم، معنایش این است؛ یعنی اگر چنانچه به این مسئله بی‌توجّهی بشود -که متأسفانه در بُرهه طولانی‌ای بی‌توجّهی شده- اگر این بی‌توجّهی ادامه پیدا کند و همه به فکر فرزندآوری نیفتند و این حرکت عظیمی که در کشور لازم است انجام بگیرد، انجام نگیرد، 20 سال آینده -که مثل برق خواهد آمد؛ 20 سال زمان زیادی نیست- وارد یک مسیری خواهیم شد که دیگر کار برایمان بسیار مشکل خواهد شد.»
آنچه به نظر میرسد، صحبت درباره افزایش جمعیت و جوان نگه داشتن آن در شرایط حساس امنیتی آن مقطع و در جمع تولیدکنندگان و فعالین اقتصادی نشانه اهمیت موضوع جمعیت است. توجه به افزایش جمعیت و افزایش جمعیت جوان کشور یکی از محورهای مهم رشد اقتصادی است و یقینا یکی از اولویت‌های مسائل کشور است. همچنین توجه به جمعیت جوان و استفاده از ظرفیت نیروی انسانی عامل مهمی برای بازتولید جمعیت جوان کشور است.
3.عاملان فرهنگی
رهبر انقلاب در اسفندماه 1398 در دیداری که با مداحان داشتند به ضرورت نگه داشتن جمعیت جوان کشور پرداخته و لازمه آن را فرهنگسازی در جامعه دانسته‌اند و از مداحان که نمونه‌ای از بانیان و عاملان فرهنگسازی در جامعه هستند برای این امر مطالبه کرده‌اند. لذا به نظر میرسد تمامی کسانی که در موضوع فرهنگسازی دستی دارند باید به این مطالبه ی رهبری توجه نمایند، ترویج ازدواج آسان، ازدواج به هنگام، فرزندآوری و.. از جمله موضوعاتی است که باید به آن توجه نمود. از مداحان و خطبا تا رسانه ها، سینما و تلویزیون، تشکل های دانشجویی، پایگاه های بسیج، کانون های فرهنگی و.. مسئول هستند.
4.باید از پیری جمعیت ترسید
همچنین، ایشان در ارتباط تصویری با نمایندگان مجلس یازدهم شورای اسلامی، ضمن اشاره به اهمیت جوانی جمعیت، در خصوص مسئله پیری جمعیت، فرمودند: «اینها احتیاج دارد به قانون، احتیاج دارد به دنبال‌گیری جدّی دستگاههای اجرائی و بایستی بِجِدْ مسئله‌ی فرزندآوری را مهم دانست و از پیری جمعیّت ترسید. حالا خارجی‌ها را کار نداریم؛ دشمن، دشمن است؛ امّا بعضی کج‌سلیقگی‌ها را متأسّفانه آدم در داخل مشاهده می‌کند -یک جایی خواندم- که میگویند «آقا! پیری جمعیّت اشکالی ندارد»! چطور اشکالی ندارد؟ یکی از پُرفایده‌ترین ثروت‌های یک کشور، جمعیّت جوان در یک کشور است که ما بحمدالله از اوایل انقلاب تا امروز برخوردار بوده‌ایم و اگر بنا باشد بعداً برخوردار نباشیم، یقیناً عقب خواهیم ماند. مسئله مدیریّت فضای مجازی جزء مسائل مهمّ ما است که این مسئله، مسئله بلندمدّت هم نیست؛ مسئله کوتاه‌مدّت و میان‌مدّت و جزء مسائل نزدیک ما است که باید [به آن توجّه بشود
