فاطمه مداح نظری - موضوع کاهش رشد جمعیت، باروری پایین‌تر از حد جانشینی، بهره‌گیری از سرمایه انسانی و فرصت پنجره جمعیتی موجود و نیز ضرورت افزایش فرزندآوری به منظور پیشگیری از تسریع روند سالخوردگی از مسائل اصلی جمعیتی کشور است. بر این مبنا طی سالیان اخیر پس از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت، سیاست‌های افزایش جمعیت مورد تاکید مسوولان و کارشناسان کشور قرار گرفته است.
معمولاً وقتی باروری به سطح پایین‌تر از دو فرزند سوق پیدا می‌کند، تداوم چنین سطحی از باروری به کند شدن آهنگ رشد جمعیت منجر می‌شود و در نهایت به رشد منفی سوق پیدا می‌کند. میزان باروری در کشور از اوایل دهه 1380 به سطح جانشینی رسید و اکثر استان‌ها و حتی شهرستان‌های کشور نیز باروری سطح جانشینی یا پایین‌تر از آن را تجربه می‌کنند. هرچند میزان باروری از حدود 8 /1 فرزند در سال 1390 به اندکی بالاتر از دو فرزند در سال 1395 افزایش یافت، ولی این افزایش نیز مقطعی بود و سپس در سال‌های اخیر مجدداً روند کاهشی خود را طی کرده است. در سطح کلان، با توجه به اینکه نسل متولد 1360 در حال عبور از سنین باروری است، تعداد موالید کشور نیز رو به کاهش گذاشته است.
حفظ جمعیت جوان یکی از مهم‌ترین منابع ثروت ملی هر کشور و در حقیقت یک امتیاز ملی است. با این حال مرور شاخص‌های متعدد در حوزه جمعیت و فرزندآوری چون رشد جمعیت، تعداد موالید، میزان ناخالص موالید، میزان باروری عمومی و زناشویی، مرتبه فرزند و ... نشان می‌دهد کاهش فرزندآوری به یک الگوی غالب در کشور تبدیل شده است. میزان موالید در کشور در سال ۱۴۰۲، یک میلیون و ۵۲ هزار و ۹۸۴ مورد گزارش شده که در مقایسه با سال ۱۴۰۱ ، ۲درصد کاهش و در مقایسه با سال ۱۳۹۵ با ۳۱ درصد کاهش مواجه بوده که بسیار قابل تامل است. علاوه بر این نرخ باروری کل ایران از ۶.۸ فرزند در سال ۱۳۶۰ به ۱.۷ فرزند در سال ۱۴۰۰ تنزل پیدا کرده است. بر اساس داده‌‌های مرکز آمار ایران، درصد کل خانواده‌های دارای یک فرزند (تک‌فرزندی) با یک روند صعودی به حدود ۱۹.۷ رسیده و ۱۳.۵ درصد نیز فاقد فرزند بوده‌اند. این در حالی است که در نسل‌های قدیمی‌تر (متولدین قبل از ۱۳۵۰) فقط ۴.۵ درصد از آن خانواده‌ها تک‌فرزند بوده‌اند، ولی این میزان در نسل‌های جدیدتر(متولدین بعد از ۱۳۵۰) به ۲۸.۷ درصد رسیده است. اگرچه کاهش فرزندآوری و موالید یک الگوی غالب جهانی است اما توجه به این نکته ضروری است که به اذعان بسیاری از محققین روند کاهش باروری در ایران به عنوان «سریع‌ترین و بزرگترین رکوردهای کاهش باروری» یاد شده است. اعمال سیاست‌های تحدید موالید در کشور و اجرای برنامه‌های تنظیم خانواده به صورت شبکه‌ای در تمامی روستاها و شهرها و به صورت رایگان در کنار تبلیغات گسترده در راستای کاهش موالید، بخشی از دلایل این سرعت کاهش بوده است. با توجه به پیامدهای کاهش موالید بر روند رشد اقتصادی، پویایی جمعیت و هم‌چنین ساختار جمعیتی کشور (سالخورده شدن ساختار جمعیتی) و نظر به پیامدهای این مسئله از ابعاد فرهنگی و اجتماعی از حیث کوچک شدن ابعاد خانواده، سیاستگذاری به منظور تغییر روند مذکور و تشویق و حمایت از فرزندآوری حائز اهمیت است.
اگرچه عوامل مختلفی در کاهش نرخ فرزندآوری دخیل هستند اما سیاست ها و قوانین وضع شده در کشور در راستای تحدید موالید یکی از عوامل موثر بر این پدیده بودند. سیاست‌های جمعیتی کشور در یک نگاه در چند دوره قابل تقسیم است:
۱. قبل از انقلاب اسلامی ۱۳۳۵-۱۳۵۷: سیاست تحدید موالید
۲.آغاز انقلاب تا پایان سال ۱۳۶۶: توقف سیاست‌های تحدید موالید و اجرای سیاست‌های افزایشی در حوزه جمعیت
۳.از سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۸۸: سیاست تحدید موالید
۴. از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳: شروع گفتمان سازی در خصوص ضرورت اصلاح سیاست‌‌ها به سوی افزایش جمعیت
۵. ۱۳۹۳- ۱۴۰۰ : ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت و تثبیت سیاست‌های جمعیتی به سوی تشویق و حمایت از فرزندآوری
۶. ۱۴۰۰ تا کنون (تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به عنوان مهم‌ترین اقدام در حوزه حمایت از خانواده و جوانی جمعیت)
محمد اسماعیل اکبری، محقق و پژوهشگر حوزه جمعیت که سهم قابل ملاحظه‌ای از انتشار مقالات حوزه جمعیتی را از سال۲۰۱۸ تاکنون به خود اختصاص داده، با اشاره به پیشینه اجرای سیاست‌های جمعیتی در کشور، به ما می‌گوید: از دهه۶۰ طرح تنظیم خانواده و کنترل موالید در حال اجرا بود و اواسط دهه۷۰ رشد جمعیت کشور سیر نزولی پیدا کرد. با اینکه باید اجرای این سیاست‌های غلط جمعیتی متوقف می‌شد اما از سوی برخی دولتمردان ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال۱۳۸۶ نخستین هشدارهای جمعیت‌شناسی در کشور از سوی معدودی از جمعیت‌شناسان و جمعیت‌پژوهان مطرح و بر اصلاح شاخص‌های جمعیت‌شناسی تأکید شد. رهبر معظم انقلاب نیز پس از طرح نخستین مطالبات جدی جمعیتی از سال۱۳۹۰ در هیئت دولت، در یک دهه گذشته ۵۴بار درخصوص پیامدهای کاهش جمعیت هشدار داده‌اند. با این حال تا پیش از تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت هیچ قانونی برای حمایت از فرزندآوری خانواده ایرانی وجود نداشت و بیشتر قوانین خانواده در تعارض با فرزندآوری بود.
محمد اسماعیل اکبری با تأکید بر اینکه قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مهم‌ترین راهکار برون‌رفت از بحران جمعیتی کشور است، اضافه می‌کند: اجرای صحیح این قانون ضرورت همراهی و همگامی همه نهادها و دستگاه‌های رسمی و غیررسمی کشور را می‌طلبد و تحقق اهداف آن، نیازمند عزم ملی است.
وی با اشاره به تفاوت علم جمعیت با دانش جمعیت ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر اغلب دولتمردان با مشاهده آمار رو به کاهش موالید، به دانش جمعیتی دست یافته و به ضرورت افزایش آن اشاره کرده‌اند؛ اما تا کنون فقط رهبر معظم انقلاب به‌طور جدی در مورد جمعیت اظهار نگرانی و بارها بر اهمیت آن تأکید کرده‌اند که این نشان می‌دهد ایشان درباره موضوع جمعیت به ادراک معنا رسیده‌اند. درحالی که اگر همه مسئولان و رسانه‌ها در حوزه جمعیت، علم ادراکی داشته باشند به‌طور حتم می‌توان با تغییر ماهیت فکری جامعه به اهداف پیش‌بینی شده در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت دست یافت و من به این موضوع بسیار امیدوار هستم.
حسین فرشیدی؛ معاون بهداشت وزارت بهداشت گفت: مهم‌ترین کار در این حوزه اقدامات فرهنگی است و البته بحث اقتصادی هم مهم است و باید با هم پیش بروند. نمی‌توان گفت اگر وضعیت اقتصادی مردم خوب شود، بحث جوانی جمعیت هم خوب خواهد شد؛ امکان ندارد بدون مباحث فرهنگی به حصول نتیجه رسید. وظایف وزارت بهداشت در این قانون اجرایی شده است؛ اما در حوزه جمعیت نمی‌توان در کوتاه‌مدت نتایج را دید و باید یک برنامه ۵ تا ۱۰ساله در نظر گرفت. البته جمعیت کشور افزایش یافته است اما به میزان مدنظر نرسیده و شرایط باید به‌نحوی باشد که جمعیت کشور طی ۴سال آینده ۲۰میلیون نفر افزایش پیدا کند. دراین‌باره سن باروری از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ چون با کاهش آن می‌توان نسبت به بارداری‌های آینده هم امیدوار بود. طی یک سال گذشته آمار بارداری مادران جوان افزایشی بوده و یک نمونه خوب از اقدامات انجام‌شده است؛ به‌طوری که آمار مادران ۲۰ تا ۲۴سال از ۱۶درصد در ۱۴۰۱ به ۱۸درصد در ۱۴۰۲ رسیده که روند خوبی است. رشد جوان‌ترشدن مادران در این گروه سنی بسیار قابل توجه است؛ اما همین روند صعودی را در مادران ۲۵ تا ۲۹ساله هم داریم و آمار آنها هم از ۲۴.۱۲درصد در ۱۴۰۱ به ۲۴.۳۹درصد در ۱۴۰۲ رسیده است. نقطه امیدوارکننده جوان‌ترشدن مادران این است که فرصت برای بارداری‌های دیگر هم وجود خواهد داشت و برنامه‌ریزی بهتری می‌تواند صورت بگیرد؛ چون سیاست‌های مربوط به جمعیت تغییر کرده و اگر پیش از اجرای قانون جوانی جمعیت بر شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تأکید می‌شد، اکنون موضوع داشتن ۲فرزند مطرح نیست و بر داشتن فرزندان بیشتر تأکید می‌شود. البته نه‌تنها کاهش سن مادران که زایمان‌های سوم هم افزایش خوبی داشته‌اند که به این معناست که مادران پیش‌تر ۲تجربه فرزندآوری داشته‌اند؛ اما از شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر عبور کرده‌اند و خواهان فرزندان بیشترند. این اتفاق برای زایمان‌های چهارم و پنجم هم رقم خورده است. آمارها نشان می‌دهد که سال گذشته بیش از ۱۸۸هزار تولد در زایمان سوم، بیش از ۶۳هزار زایمان چهارم و بیش از ۲۰هزار زایمان پنجم ثبت شده که عیان‌کننده یک تغییر دیدگاه فرهنگی در خانواده‌هاست.
سیدسعید کسائیان، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان، با بیان اینکه مدت زمان پنجره جمعیتی در کشور به هفت تا ۱۰ سال رسیده است، اظهار کرد: پنجره جمعیتی به معنای مدت زمانی است که افراد در سنین باروری قرار و فرصت باردار شدن دارند؛ اکنون بین هفت تا ۱۰ سال مدت زمان پنجره جمعیتی کشور است که اگر این زمان بگذرد باروری افراد دچار مشکل می‌شود و ممکن است باردار نشوند.
وی افزود: در سال ۱۳۶۰ شمار زنان با توانایی باروری در جامعه به ۱۰ و نیم میلیون نفر می‌رسید و کشور از ۲.۵ میلیون نوزاد برخوردار بود و به ازای هر چهار زن یک فرزند وجود داشت. در حال حاضر علی‌رغم وجود ۲۵ میلیون زن، یک میلیون و ۴۰۰ هزار نوزاد داریم و به ازای هر ۱۸ زن، یک فرزند وجود دارد.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی استان سمنان تصریح کرد: میانگین سن بارداری در کشور از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۹ حدود ۱۰ سال افزایش یافت و از ۲۲ سال به ۳۰ سال رسیده است، ناباروری در بیشتر موارد قابل درمان است و پوشش بیمه‌های مناسبی نیز در پرداخت هزینه‌ها وجود دارد.
وی ادامه داد: برای جوانی جمعیت، سقط غیرقانونی جنین باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
کسائیان با بیان اینکه تولد نوزاد نارس سهم زیادی در تولدها دارد، گفت: تولد فرزند نارس احتمال مرگ دارد و پدر و مادرها سختی‌های زیادی را متحمل می‌شوند که موجب می‌شود والدین دیگر تمایل به فرزندآوری در نوبت‌های دوم و سوم نداشته باشند، پیشنهاد می‌شود مراقبت‌های دوران بارداری بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.
