هند که زمانی یکی از فقیرین کشورهای جهان به شمار می رفت ولی هم اکنون حرف های زیادی در حوزه های، ژئوپلیتکی, امنیتی و اقتصادی در عرصه های منطقه ای و بین المللی دارد. وقتی که هند در سال  1947 به استقلال رسید با توجه به تجربه تلخی که از دوران استعماری بریتانیا بر این کشور تاثیر گذاشته بود دولت دهلی نو سعی می کرد که سیاستی مستقل از کشورهای بزرگ دنبال کند به همین سبب درسال 1961 به عضویت جنبش کشورهای غیر تعهد که عضویت در بلوک بندی های شرق و غرب را غیر قابل قبول می دانست در آمد، ولی با توجه به فقر موجود در این کشور و دار بودن جمعیت زیاد میلیاردی، و گرایش های سوسیالیستی اقتصاد، و تهدیدات امنیتی هند به سمت شوروی کشیده شده به همین جهت از حمایت این کشور در حوزه های اقتصادی، نظامی –امنیتی، اقتصادی بهره برداری می کرد. تصمیم گیرندگان حوزه سیاست خارجی آمریکا از زمان ریاست جمهوری آیزنهاور تا به حال برای دنبال کردن سیاست های خود به همراهی با هند علاقه نشان دادند.
 در زمینه ی علاقه همکاری آمریکا با هند می توان به سفر آیزنهاور به عنوان اولین رئیس جمهور این کشور، که به هند سفر کرده، اشاره کرد، بعد از آن جان اف کندی رئیس جمهور بعدی این کشور، هند را به عنوان یک شریک استراتژیک وزنه تعادل برای چین کمونیست می دانست؛ در جنگ بین چین و هند کندی، از این جنگ به عنوان « تجاوز آشکار کمونیست های به هند» نام برد. ولیکن در سال1965 تا 1971 که جنگ بین پاکستان و هند به وقع پیوست رابطه آمریکا و هند متشنج شد و بعد از جدایی پاکستان از هند آمریکا در جهت مطامع و منافع خود از خاک و سیاست های اسلام آبادعلیه شوروی استفاه ها برد. چون از آن جهت که سیاست های پاکستان علیه هند که متحد شوروی بود و آمریکا دشمن شوروی، پس زمینه ی اشتراک سیاسی - امنیتی بین این دو کشور پیش آمد؛ و در ادامه با دنبال کردن سیاست دشمن دوست، دشمن من است با هم به همکاری های مهمی پرداختند؛
 در سال 1991 با افول قدرت بلوک شرق به رهبری شوروی و خلاء قدرت در جبهه شرق، موجب شد که برخی کشورهای عضو این بلوک برای در امان بودن از تحولات جدید نظا م بین الملل، در حوزه های سیاسی و اقتصادی خود دست به تجدید نظر های بزنند در این زمینه هند هم دست به تغییراتی در حوزه های مختلف خود زد. این کشور از دهه 1990 به بعد سیاست های جهان سومی را ترک گفت؛ و به سمت های سیاست ها عمل گرایانه و پراگماتیستی قدم برداشت.هدف سیاست خارجی این کشور تعادل در سیاست در راستای هر بهتر کردن، بهبود روابط با دولت های مختلف است. به طوری که به گفته ی «بالا اسکار» از مقامات ارشد وزارت امورخارجه هند، روابط دهلی با هر کشوری مستقل است، جدای از رابطه آن با دیگر کشورها است.
با آغاز فرایند آزاد سازی اقتصاد جهانی، در سال 1991 کشور هند در تلاش برای ادغام در اقتصاد جهانی،تلاش برای عضویت دائم شورای امنیت، مشارکت در سازمان ها و نهاد های چند جانبه گرا در حوزه های مالی و اقتصاد در کنار قدرت ای بزرگ و نوظهور، اتخاذ راهبردی بی طرفانه در منازعات بین المللی، نزدیک شدن به کشورهای بزرگی چون اتحادیه اروپا و آمریکا  کشورهای جنوب شرق آسیا موسوم به آ سه آن و کشورهای کوچکی چون اسرائیل برای دست یابی به کمک ها و نیازها این کشور ها در زمینه چون تسلیحاتی، تکنولوژیکی و اقتصادی، در پیش گرفتن مانور های گسترده دیپلماسی این کشور در عرصه های بین المللی الخصوص کشورهای پیرامونی از جمله فاکتورها ومؤلفه های است که دولت دهلی نو با کمک آنها می خواهد به مدیریت منافع ها و اهداف راهبردی خود در زمین بازی نظام بین المللی جامع عمل بپوشاند.
هند برای دست یابی به اهداف ملی خود درعرصه های داخلی، منطقه ای و بین المللی نیاز به یکسری فاکتورها دارد. از جمله این فا کتورها می تواند به سیاست های باز و مقاومتی در حوزه های سیاسی- اقتصادی در داخل، و سیاست های گسترده و فعال در حوزه های منطقه ای چون نگاه به شرق و غرب اشاره کرد. در اینجا به نظر می رسد لازم است به طور مختصر به این مسائل که مربوط به تحولات و رقابت های جدید بین کشورهای آسیای جنوبی و شرقی است بپردازیم.
نگاه هند به غرب مناطق پیرامونی خود
در روز 20 فوریه 2018 هند به عضویت پیمان نامه عشق آباد در آمد. هدف از این پیمان ایجاد یک کریدور حمل و نقل بین المللی است برای ایجاد ارتباط آسیای مرکزی با خلیج فارس جهت افزایش تجارت و سرمایه گذاری است. هند با عضویت در این پیمان می تواند گزینه های ارتباطی خود را با کشورهای حوزه آسیای مرکزی، خاورمیانه و بازارهای اروپایی گسترش و افزایش دهد؛ در صورت عملیاتی و پیاده شدن این سیاست از طرف دولت هند، می توان شاهد تاثیرات شگفت و مثبت روابط تجاری و اقتصادی هند با این مناطق بود. به نظر می رسد که پیمان عشق آباد، با پروژه توسعه بندر چابهار و ساخت راه آهن چابهار و به زهدان، می تواند رابطه تنگاتنگی داشت. پروژه چابهار و عشق آباد برای هند نقش مهمی در رقابت با پروژه یک جاده - یک کمربند چین که قرار است آسیای شرقی- آسیای مرکزی و اروپا را به هم وصل می کند دارد. هند با رقابت با چین سعی در تصاحب کردن بازار های این مناطق و بدسـت آوردن انرژی ارزان از راههای ترانزیتی امن است. و از آنجایی که انرژی موتور محرکی برای اقتصاد این کشور به حساب می آید و این انرژی در آسیاسی مرکزی و خاورمیانه به وفور وجود دارد، گسترش و افزایش روابط با این مناطق برای هند اساسی و حائز اهمیت است.
هند اهمیت فزاینده برای ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، دارد این کشور در حالی که روابط راهبردی و اقتصادی خود را با شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل گسترش می‌دهد به‌ دنبال تقویت روابط خود با تهران است. توافق هسته‌ای سال 2015 نیز فرصت‌های جدیدی را برای دهلی‌نو در ایران ایجاد کرده، به ویژه از آنجا که ایران دروازه بالقوه هند به سوی افغانستان و آسیای مرکزی است. همانطور که هند روابط راهبردی و اقتصادی خود را با شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل گسترش می‌دهد به‌دنبال تقویت روابط خود با تهران است.
نگاه هند به شرق مناطق پیرامونی خود
می توان تعمیق رقابت استراتژیک میان هند و چین و قدرت فرامنطقه ای چون آمریکا را در آسیای جنوبی و شرقی را یکی از روندها جدی در تحولات عصر جدید دانست. هر چند این این دو کشور در برخی زمینه ها و  نهاد های سیاسی منافع مشترکی دارند مثلا چین و هند در سازمان های چون گروه بیست، بریکس، شانگهای عضویت دارند ولی این دلیلی ندارد که این دو کشور دست از رقابت های ژئوپلیتکی- ژئواکونومیکی و امنیتی بکشند. براساس برخی شواهد و دیدگاههای شاختی؛ مربوط به حوزه روابط و سیاست های دولتها به نظر می رسید هند در پی اتخاذ سیاست«اقدام خاور» برای توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی با کشورهای جنوب شرق آسیا است هند چون به تنهایی توان مقابله با دو رقیب دیرینه خود پاکستان و چین را ندارد به دنبال ائتلافی های با کشورهای قدرت مند مناطق شرقی خود؛ که اتفاقا با چین در تعارض منافع ملی بسر می برند است. تا بدین جهت در مقابل خیزش های اقتصادی، سیاسی- امنیتی چین دست به موازنه سازی و توازن قوا زده باشد.
سند استراتژی نظامی سال 2015 چین آشکارا از درخواست برای حضور فعال تر در دریا سخن می گوید. چشم انداز استراتژیک چین در طول سال های متمادی زمین محور بود ولی در سیاست های جدید این کشور به نظر می رسد که چین تلاش دارد. تا یک انتقال و جابه جایی تدریجی در این زمینه انجام و تمرکز و توجه بیشتری بر دریا قرار دهد. تلاش چین برای پیاده کردن استراتژی «رشته مروارید ها» و همچنین پیشبرد استراتژی جاده ابریشم دریایی و نفوذ بیشتر این کشور در اقیانوس هند در همین راستا قابل ارزیابی است. در جواب سیاست دریایی چین؛ هند در در 26 ژانویه  2018 که مصادف به همین جهت در 26 ژانویه 2018 میزبان نشست کشورهای سازمان آ. سه آن بود این نشست در حالی بود که این روز مصادف بود با سالگرد استقلال این کشور؛ هند هدف از برگزرای این نشست را بحث بر سر امنیت دریایی که چین آن را به مخاطره انداخته است، عنوان کرد.
 در سطح روابط بین المللی، ارتباط هند در بعد از جنگ سرد به سمت کشورهای غرب چرخید ولی روابط این کشور با امریکا در بعد از حادثه 11 سپتامبر به صورت تدریجی شکل گرفت تا اینکه در گزارش سال 2010 پنتاگون برای اولین بار از هند به عنوان بازیگر مولد امنیت در اقیانوس هند یاد می کرد در سال 2012 نیز باز اعلام کرد که هند بخشی از زنجیر استراتژی چرخش آمریکا به سمت آسیا است. و در استراتژی امنیت ملی  امریکا در سال 2015 این کشور از موارد قبلی فراتر رفته و تاکید داشت، از نقش هند به عنوان یک تامین کننده امنیت حمایت می کند. سیاستمداران آمریکایی معتقدند میان سیاست های منطقه ای  و فرامنطقه ای هند و سیاست چرخش به شرق امریکا منافع مشترکی وجود دارد. هرچند بیشتر سمت سوی سیاست خارجی هند با سیاست های آمریکا همگرایی ها دارد ولی این کشور برای تامین منافع ملی خود رابطه خود را دیگر کشورهای رقیب آمریکا چون روسیه حفظ کرده چون بیم آن دارد که روسیه در زمینه های سیاسی- نظامی و اقتصادی نیازهای پاکستان را علیه هند تامین کند.

جمع بندی
هند به عنوان دومین کشور پر جمعیت جهان مشکلات و چالش های زیادی برای تامین نیازهای حیاتی جمعیت میلیاردی خود دارد. برای بدست آوردن منابعی کمیابی چون انرژی این کشور تا رسیدن به جایگاه یک قدرت تاثیر گذار و فعال در سیاست های جهانی نیاز دارد که سیاست های متعادلی در بازی های نظام بین الملل دنبال کند. به همین جهت این کشور به کمک سیاست های متعادل و کم تر تنش زا، با اتخاذ سیاستی چون بی طرفی در نزاع های بین المللی، و همکاری با همه کشور های دوست و دشمن الان این کشور طبق برآورد برخی آمارها این کشور های در بین پنج اقتصاد برتر جهان قرار دارد و هر چند که این کشور با وارد کردن بیشترین تسلیحات در جهان، که کشورهای چون روسیه، اسرائیل، فرانسه و امریکا خریداری می کند و در رتبه اول واردات اسلحه را به خود اختصاص داده است ولی بر اساس دکترین نظامی جدید این کشور باید به بومی سازی اسلحه در کشور خود و به جمع صادر کنندگان اسلحه بپیوندد.
فاطمه موسوی زاهد
کارشناسی ارشد روابط بین الملل