زهره مهرنوروزی- روز 17دی ماه 1356در حالی که امام خمینی رحمه الله علیه در نجف به علت قیام سال 1343در تبعید از کشور به سر می برد. 17دی ماه روزنامه اطلاعات با درج یک مقاله به قلم احمد رشیدی مطلق با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» منتشر شده بود. قیام ۱۹ دی تجمع و راهپیمایی مردم و طلابِ شهر قم در سال ۱۳۵۶ش، در اعتراض به انتشار مقاله در روزنامه اطلاعات که در بخشی از آن مطالبی علیه امام خمینی بیان شده بود. در این مقاله امام خمینی عامل ارتجاع (پسرفت) و مسئول خونهای ریخته شده در واقعه پانزده خرداد شمرده شد. هدف از انتشار این مقاله را تخریب چهره امام خمینی دانستهاند. از دیگر زمینهها و عوامل قیام ۱۹ دی، مرگ مشکوک سید مصطفی خمینی و همچنین فضای باز سیاسی دانسته شده که از اواسط سال ۱۳۵۵ش در ایران آغاز شده بود.
حرکتهای اعتراضی مردم از ۱۸ دی آغاز و در عصر نوزدهم به خشونت کشیده شد و طبق آمار رسمی حکومت پهلوی شش تن به شهادت رساندند و چندین تن را مجروح کردند. برخی مراجع تقلید و گروههای ملی و مذهبی کشتار معترضان را محکوم کردند امام خمینی نیز 22بهمن ماه همانسال بیانیه ای صادر کرد و کشتار مردم توسط حکومت شاه را محکوم کرد. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز نیز به خشونت کشیده شده و دهها نفر کشته شدند. برگزاری مراسم چهلمِ شهدایِ هر کدام از وقایع، سبب شهید شدن شماری دیگر میشد و زمینه برای حوادث تازهای در چهلم بعدی فراهم میشد.
قیام ۱۹ دی را باعث تقویت جنبه اسلامی انقلاب و مطرحشدن امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مبارزه با حکومت پهلوی دانستهاند. پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروههایی خاص به توده مردم گسترش یافت و میان عالمان شیعه ایران وحدتی نِسبی برقرار شد. کتابهایی مانند «جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی» و «حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶» در موضوع قیام ۱۹ دی منتشر شده است.
یکی از عوامل شتاب انقلاب پس از ۱۹ دی، مراسمها و تظاهراتهای پیدرپی پس از واقعه ۱۹ دی دانسته شده است. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز و مراسم چهلم شهیدان واقعه تبریز در یزد، تهران، مشهد، اصفهان و شیراز برگزار شد. برگزاری مراسم چهلمِ هر کدام از وقایع، سبب شهید شدن شماری دیگر میشد و زمینه برای حوادث تازهای در چهلم بعدی فراهم میگشت. پس از یک سال و یک ماه، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش نظام پادشاهی پهلوی سقوط و انقلاب اسلامی پیروز شد. ۱۹ دی در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، «قیام خونین مردم قم» نامگذاری شده است. و هرساله به مناسبت این روز به یاد ماندنی جمع از مردم قم با رهبرفرزانه انقلاب امام خامنه ای دیدار می کنند.