معلولیت‌های سالمندی، دیابت، فشارخون، آلزایمر، بیماری‌های قلبی و عروقی و آرتروز از جمله بیماری‌های شایع در دوران سالمندی هستند که فرد را ناتوان می کنند در حالی که می‌توان از تمام این ناتوانی‌ها با انجام اصلاح سبک زندگی، تغذیه، ورزش و اجرای برنامه‌های غربالگری و آگاه‌سازی پیشگیری کرد.

پیشگیری از ناتوانی‌های ناشی از ابتلا به بیماری‌های مزمن و پیری و ارتقای سلامت در سال‌های اخیر مورد توجه جدی سیاست‌گذاران، محققان و پزشکان بوده است. جمعیت شناسان و اپیدمیولوژیست‌ها یکی از نتایج مهم پیشگیری از بیماری و ارتقای سلامت را تغییر در میانگین امید به زندگی می‌دانند که اکنون این شاخص در ایران در میان مردان به ۷۲.۷ سال و در زنان ۷۵.۵ سال رسیده است.

افزایش میانگین امید به زندگی موجب شده تا کنترل بیماری های مزمن به عنوان کانون توجه بهداشت عمومی تلقی شود زیرا به میزان افزایش سن افراد، احتمال ابتلای آنان به بیماریهای متعدد نیز افزایش می‌یابد؛ از این رو کنترل بیماری مزمن و شرایط ناتوان کننده مرتبط با آن، برای پیشگیری از معلولیت ها در دوران سالمندی کافی نیست بلکه باید سلامت عمومی فرد نیز تامین شود که این مهم با اصلاح رفتار و سبک زندگی به عنوان مولفه های کلیدی در ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماری به دست می آید.

به عقیده کارشناسان حوزه سلامت، اصلاح عادت‌ها و سبک زندگی بخصوص از افراد سالمند جز از مسیر آگاه سازی افراد محقق نمی شود؛ یک فرد سالمند باید بداند با افزایش سن، مستعد ابتلا انواع بیماری‌های اسکلتی و عضلانی، فشارخون، دیابت و دیگر انواع بیماری‌ها می شود و از سوی دیگر لازم است راهکارهای پیشگیری از این معلولیت‌ها را نیز بداند.

یک فرد سالمند باید بداند با افزایش سن، مستعد ابتلا انواع بیماری‌های اسکلتی و عضلانی، فشارخون، دیابت و دیگر انواع بیماری‌ها می شود و از سوی دیگر لازم است راهکارهای پیشگیری از این معلولیت‌ها را نیز بداند.

اهمیت این آموزش در جامعه ایران که به سوی سالمندی پیش می رود و در دهه‌های آینده ۳۵ درصد جمعیت آن سالمند خواهد بود، دوچندان است زیرا ناتوانی در سنین بالا امری اجتناب ناپذیر بوده و از کیفیت زندگی در دوره میان سالی و سالمندی می کاهد.

ناتوانی ذهنی و جسمی هر دو فرد را برای بستری شدن در بیمارستان و نیاز به مراقبت های در منزل و مرگ زودرس مستعد می کند بنابراین کمک به مبارزه با معلولیت در سالمندان می تواند کیفیت زندگی را بهبود بخشد.

در کنار مشکلات و ضعف جسمانی افراد در دوران سالمندی نباید فراموش کرد که افراد در این دوره زندگی با مشکلات روحی نیز دست به گریبا هستند و تلفیق این دو ممکن است فرد را به فاصله گزینی و دوری از جامعه سوق دهد که برای استمرار سلامت سالمندان مضر تلقی می شود و باید با مدیریت صحیح برنامه‌های مراقبتی و به ویژه مراقبت‌های پیشگیرانه و آگاه‌سازی این عوارض را به حداقل رساند.

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، ناتوانی به مثابه چتری است که آسیب ها، محدودیت های فعالیت و محدودیت های مشارکت را در بر می گیرد. نقص به معنای مشکل در عملکرد یا ساختار بدن است اما محدودیت فعالیت، مشکلی است که فرد در اجرای یک کار یا عمل با آن مواجه می شود و فرد در درگیری در موقعیت های زندگی، آن را تجربه می کند. بنابراین ناتوانی، پدیده‌ای پیچیده است که منعکس کننده تعامل بین ویژگی های بدن فرد و ویژگی های جامعه ای است که در آن زندگی می‌کند.

یکی از اشکال ناتوانی، ضعف است. ضعف در سالمندان به عنوان وضعیتی از اختلال ذخایر فیزیولوژیکی اطلاق می شود که در ۲۰ تا ۳۰ درصد از جمعیت سالمند بالای ۷۵ سال دیده می شود و با افزایش سن افزایش می یابد. این بیماری با پیامدهای نامطلوب طولانی مدت مرتبط با سلامتی مانند افزایش خطر ابتلا به سندرم های سالمندی، وابستگی، ناتوانی، بستری شدن در بیمارستان، بستری شدن در مراکز نگهداری و مرگ و میر همراه است.

روند طبیعی پیری چگونه است؟

هر سال افزایش سن با کاهش یک تا ۲ درصد در توانایی عملکرد همراه است که بی تحرکی از دست دادن عملکرد را تسریع می‌کند؛ افزایش چربی بدن، کاهش توده و استحکام استخوان با افزایش خطر شکستگی، تغییرات آرتروز در مفاصل، کاهش حجم خون، کاهش عملکرد کلیه، اختلال در مکانیسم تشنگی که باعث افزایش حساسیت به کم آبی می شود.

علاوه بر این مشکلات، کاهش حساسیت به ویتامین دی و جذب کلسیم، کاهش تحرک روده بزرگ، تغییرات سیستم عصبی از جمله کاهش عملکرد قشر مغز و کاهش عملکرد اعصاب محیطی حرکتی و حسی، کاهش خاصیت ارتجاعی عدسی چشم و اختلال شنوایی از جمله تغییرات فیزیولوژیکی مرتبط با سن هستند.

راهکارهای پیشگیری از معلولیت در سالمندان

درمان‌های دارویی، بسیج زودهنگام و آگاهسازی برای مقابله با معلولیت های دوران سالمندی، حمایت تغذیه‌ای و برنامه های توانبخشی جامع می‌توانند از معلولیت در سالمندان پیشگیری کنند. مدیریت موردی سالمندان از سوی مددکاران، اجرای برنامه‌های غربالگری و مهیا کردن مراقبت‌های بهداشتی برای جامعه سالمندان از دیگر راهکارهای پیشگیری از معلولیت در سالمندان است.

در این میان نباید تصور شود که ناتوانی مرتبط با سن غیرقابل درمان است؛ از این رو لازم است به دنبال راهکارهای کمک‌کننده مانند اصلاح سبک زندگی، تغذیه، ورزش و اجرای برنامه‌های غربالگری در میان سالمندان بود.

با توجه به اهمیت پیشگیری از معلولیت های دوران سالمندی، طرح آگاهسازی سالمندان در دستور کار سازمان بهزیستی قرار گرفته است؛ چنانکه مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور از اجرای برنامه های آگاه سازی پیشگیری از معلولیت ها در سالمندان در ایران خبر می دهد.

افروز صفاری فرد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: برنامه های آگاه سازی پیشگیری از معلولیت ها در سالمندان از سال ۱۳۹۶ آغاز شده است و همچنان ادامه دارد به طوری که در سال گذشته ۱۱۶ هزار و ۴۷۰ نفر از سالمندان خدمات برنامه‌های آگاه سازی پیشگیری از معلولیت ها در سالمندان را در کشور دریافت کرده اند.

مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور یادآور شد: سال گذشته برنامه های آگاه سازی پیشگیری از معلولیت ها در سالمندان شامل ۶ محتوای آموزشی از جمله آگاهسازی از پیشگیری از سکته مغزی، اختلالات عروقی و اختلالات بینایی بود که امسال یک محتوای دیگر شامل اختلالات شناختی دمانس و آلزایمر نیز به آن اضافه شده است.

صفاری فرد با تاکید بر ضرورت پیشگیری از معلولیت ها در دوران سالمندی گفت: پیشگیری از معلولیت‌ها در دوران سالمندی منجر به افزایش سن امید به زندگی و ارتقای کیفیت زندگی می شود.

بر اساس برآوردهای صورت گرفته در سال ۱۴۰۱ حدود ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر سالمند در ایران زندگی می کنند که البته در این پیمایش سن ۶۰ سال به عنوان آغاز سالمندی در نظر گرفته شده است؛ بنابراین به نظر می رسد برنامه‌های آگاه سازی و اطلاع رسانی با توجه به جمعیت سالمندان در ایران برای عده بسیار کمی اجرا شده است.

مژگان رضازاده رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور علت این امر را منسجم نبودن فعالیت‌های اطلاع‌رسانی و آگاهسازی می‌داند.

وی افزود: برای برنامه های اطلاع رسانی، جلسه‌ای با دستگاه‌های عضو شورای ملی سالمندان برگزار شد تا با هم‌افزایی دستگاهها بتوان از امکانات موجود برای آموزش سالمندان استفاده کرد.

وی ادامه داد: با سازمان بهزیستی کشور توافق کردیم تا آموزش های خود به سالمندان را به بنیادهای فرزانگان بسپارد تا به عنوان مرجع برگزارکننده برنامه های آموزشی سالمندان در هر استانی فعالیت کند.

با سازمان بهزیستی کشور توافق کردیم تا آموزش های خود به سالمندان را به بنیادهای فرزانگان بسپارد تا به عنوان مرجع برگزارکننده برنامه های آموزشی سالمندان در هر استانی فعالیت کند.

البته باید توجه داشت که طرح‌هایی نیز به صورت استانی در حال اجراست؛ از جمله طرح آگاه سازی پیشگیری از معلولیت های دوران سالمندی که از اوایل مهر ماه توسط تسهیلگران آموزش دیده در موسسات، مراکز تحت نظارت، مناطق شهرداری، فرهنگسراها، سراهای محله و مساجد شهر تهران برگزار می شود.

هدف از اجرای این طرح آگاهسازی اقشار سالمند جامعه در زمینه آموزش بیماری هایی دوران سالمندی است.در این طرح بیماری های دوران سالمندی و پیشگیری از آن نظیر آتروز، سقوط، دیابت، پوکی استخوان، سکته قلبی، سکته مغزی و دمانس به سالمندان آموزش داده می‌شود که بنا بر اعلام بهزیستی استان تهران تاکنون ۳۵۰ نفر سالمند تحت آموزش این طرح قرار گرفته اند.

مسئله سالمندی جمعیت که به دلایل مهمی از جمله کاهش میزان مرگ و میر ناشی از پیشرفت‌های علوم پزشکی، بهداشت، آموزش و پرورش و در نتیجه افزایش نرخ امید به زندگی و طول عمر مطرح شده، پدیده نوینی است. از آنجا که این پدیده در تمام جنبه‌های زندگی جوامع بشری تحولات قابل ملاحظه‌ای به وجود می‌آورد، بنابراین مقابله با چالش‌های پدیده و اتخاذ سیاست‌های مناسب در جهت ارتقای وضعیت جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

برنامه اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی پیشگیری از معلولیت ها در ایران با وجود آنکه از سال 1396 آغاز شده اما هنوز نتوانسته جامعه هدف ۹ میلیونی سالمند ایران را به خوبی پوشش دهد بنابراین سیاستگذاران باید در جهت این مهم برنامه ریزی های بهتر و بیشتری را اتخاذ کنند.

به نظر می رسد همکاری سازمان‌ها و دستگاههای متولی در حوزه سالمندی اعم از بهزیستی، وزارت بهداشت و سازمان های بیمه‌گر برای ارائه آموزش‌های منسجم بتواند جمعیت بیشتری از سالمندان را تحت پوشش قرار داد و آنان را از راه های پیشگیری از معلولیت های دوران سالمندی آگاه سازد.