زهره مهرنوروزی-در دل کویر مرکزی ایران، جایی میان سکوت‌های گسترده و آسمان‌های بی‌انتها، دریاچه‌ای هست که دیگر دریا نیست. «دریاچه نمک قم»این پهنه سفید و ترک‌خورده روزی آینه‌ای بود برای آسمان، و اکنون آینه‌ای‌ست برای اندوه زمین. خشکی این دریاچه، فقط خشکی آب نیست. خشکی معناست. خشکی پیوندی‌ست میان انسان و طبیعت، میان گذشته‌ای پرآب و اکنونی که تشنه است. ترک‌های نمکی‌اش، مثل خطوطی بر چهره‌ی پیر یک مادر، حکایت از سال‌هایی دارند که باران نیامد، رودها نرسیدند، و باد، تنها مسافر این سرزمین شد.
دریاچه نمک در ناحیه شرقی قم و در حدفاصل استان‌های قم، سمنان و اصفهان قرارگرفته و بزرگترین دریاچه فصلی و فراشور کشور می‌باشد که حدود ۲۰۰ هزار هکتار وسعت داشته و یک‌سوم آن در محدوده جغرافیایی قم قرار گرفته است.
محمدحسین بازگیر مدیرکل سابق محیط‌زیست قم سال گذشته در گفتگو با ایرنا گفت: طرح جامع دریاچه نمک قم با امضای ۱۰ عضو کابینه دولت تصویب و تمامی جوانب احیای این میراث طبیعی در آن دیده شده است.
وی با اشاره به اهمیت حفاظت از دریاچه نمک، عنوان کرد: اگر دریاچه نمک آسیب ببیند بحران و چالش ریزگرد در بخش فلات مرکزی ایران، تشدید خواهد شد.
بازگیر با بیان اینکه مدیریت متمرکز دریاچه نمک در هر سه استان قم، سمنان و اصفهان در اختیار قم است، افزود: برخی حفاری‌های معدنی جهت بهره‌برداری از نمک در این دریاچه سبب آسیب به محیط‌زیست استان شده است.
وی با اشاره به مجوز برداشت نمک از این دریاچه توسط وزارت صمت در سال ۸۴ تصریح کرد: حفر ترانشه و زهکش در این دریاچه جهت برداشت شورآبه توسط بهره‌بردار، به‌هیچ‌عنوان مورد تأیید سازمان محیط‌زیست نبوده و تأکید داریم جهت جلوگیری از تخریب تالاب و گسترش کانون‌های گردوغبار، این وضعیت باید به شرایط گذشته بازگردد.
اما چالش خشکی دریاچه نمک قم پابرجاست بخ طوری که باعث مشکلات زیست محیطی در پایتخت شده است. به گفته کارشناسان در صورت تداوم خشکی دریاچه نمک قم فلات مرکزی ایران که جمعیتی بالغ بر 25 میلیون نفر را شامل می شود با پیامدهای آن درگیر خواهند بود. امسال پایتخت ایران با گرده غبارهایی درگیر بود که بخشی از آن به دریاچه نمک قم مرتبط بود.
پیامده های خشکی دریاچه نمک قم به پایتخت رسید
در رابطه با منشأ گردوغبار پایتخت محسن موسوی خوانساری؛ فعال حوزه آب و محیط‌زیست در گفتگو با به تسنیم گفت: قطعاً تالاب صالحیه در تشدید گردوغبار پایتخت تأثیر دارد اما اینکه گفته می‌شود که تمام گردوغبار ناشی از این تالاب است؛ درست نیست.
وی ادامه داد: ما سه منشأ اصلی گردوغبار داریم؛ یکی منشأ خارجی در کشور عراق و سوریه، یک منشأ از داخل کشور و تالاب صالحیه و منشأ سوم که درباره آن صحبت نشده است، دریاچه نمک قم است که خشک شده و در گردوغبار تهران به‌ویژه در شهرهای جنوب‌غربی تهران مثل اسلام‌شهر، واوان و حتی کرج تأثیر داشته است.گردوغبار تالاب صالحیه بیشتر به‌سمت قزوین، هشتگرد و مناطق اطراف است هرچند روی کرج و تهران هم بی‌تأثیر نبوده است.
این کارشناس گفت: گردوغباری که در این چند روز اخیر مشاهده شد، عمدتاً از دریاچه نمک قم بوده است و علت آن این است که حقابه‌های زیست‌محیطی این دریاچه از رودخانه‌هایی مثل جاجرود، کرج، شور و قره‌چای در سال‌های اخیر تأمین نشده‌اند. عدم تأمین این حقابه‌ها به‌ویژه در چند سال گذشته، باعث خشک شدن کامل دریاچه نمک قم شده است.
موسوی خوانساری ادامه داد: عامل اصلی هم احداث سه سد روی رودخانه شور است؛ از جمله سد کینه‌ورس در ابهر، سد نهب در تاکستان و سد بالاخانلو در بوئین‌زهرا است. این سدها باعث کاهش شدید روان‌آب‌های رودخانه شور شده‌اند. در گام اول، این کاهش باعث خشک شدن تالاب صالحیه در دشت قزوین شده است و سپس تعدادی از تالاب‌های دریاچه نمک قم نیز به خشکی گراییده‌اند، بنابراین، می‌توانیم بگوییم گردوغباری که در این چند روز در مناطق کرج، قزوین، قم و تهران مشاهده شد، عمدتاً ناشی از خشک شدن دریاچه نمک قم بوده است و نه صرفاً تالاب صالحیه.
ورود پساب سمّی چرمشهر به تالاب بندعلی‌خان
عضو هیئت مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران اضافه کرد: همچنین تالاب بَندعلی‌خان در جنوب ورامین، که به‌طور کامل خشک شده، یکی از کانون‌های گردوغبار شده است. در زمان حاضر، پساب مناطق صنعتی مثل چرمشهر ورامین وارد این تالاب شده و همین موضوع باعث شده است گردوغبار برخاسته از این تالاب سمّی و حاوی موادی مانند آرسنیک و سیانور باشد.
وی با تأکید بر لزوم تأمین حقابه دریاچه نمک قم گفت: در زمان حاضر، مدیریت حوزه آبریز فلات مرکزی باید تصمیم بگیرد و حقابه دریاچه نمک قم را که حدود 150 تا 170 میلیون مترمکعب برآورد می‌شود، از رودخانه‌های اطراف این دریاچه تأمین کند. در بالادست این رودخانه‌ها باید رهاسازی آب صورت بگیرد تا در ابتدا تالاب بندعلی‌خان احیا شود و در ادامه آب به دریاچه نمک قم برسد.
این فعال محیط زیست با اشاره به سایر راهکارهای مقابله با گردوغبار ازجمله کاشت گونه‌های جاذب این ذرات گفت: راهکارهای جانبی مثل کاشت گونه‌های گیاهی هم هست، اما اصل ماجرا این است که ما باید مدیریت آب را یاد بگیریم؛ چه در سال‌های پربارش، چه نرمال و چه در سال‌های خشک، مهم این است که حتی در سال خشک هم، بخشی از آب را برای محیط زیست در نظر بگیریم.
موسوی خوانساری گفت: متأسفانه در چند سال اخیر، به‌بهانه خشکسالی، محیط زیست را کاملاً فراموش کرده‌ایم، این در حالی است که در فلات مرکزی، جنوب و غرب تهران و اطراف قزوین و کرج، بارگذاری‌های زیادی انجام داده‌ایم که باعث شده است حقابه‌های زیست‌محیطی کاملاً نادیده گرفته شوند و آب صرفاً به‌سمت مصارف شهری برود؛ که این اشتباه است، باید به حالت تعادل برگردیم و یاد بگیریم که آب سالانه را حتی در سال‌های خشک می‌توان بین مصرف‌کنندگان مختلف از جمله محیط زیست تقسیم کرد.
عضو هیئت مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران هشدار داد: تالاب‌های فلات مرکزی از اهمیت بالایی برخوردارند. در جنوب کشور و سواحل شمالی هم تالاب‌هایی داریم، اما اهمیت آن‌ها به‌اندازه تالاب‌های فلات مرکزی نیست. با وجود این اهمیت متأسفانه حدود 90 درصد از تالاب‌های فلات مرکزی خشک شده‌اند و آبی در آن‌ها وجود ندارد که همین موضوع باعث فجایع زیست‌محیطی شده‌اند.
این کارشناس در پایان گفت: طی چند دهه اخیر متأسفانه هماهنگی لازم بین وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد نشده است تا با کاهش مصرف آب، از خشک شدن تالاب‌های فلات مرکزی جلوگیری کنند.
ستاد ملی احیاء و ساماندهی دریاچه نمک قم تشکیل شد
مدیرکل حفاظت محیط زیست قم مرداد ماه امسال در گفتگو با مرکز خبر قم از تشکیل ستاد ملی احیاء و ساماندهی دریاچه نمک قم پس از ۴ سال از مصوبه هیئت دولت در سفر به استان قم، در وزارت کشور خبر داد.
سیده مریم محمدی با اشاره به اینکه در ستاد ستاد ملی احیاء و ساماندهی دریاچه نمک، نمایندگان سازمان محیط زیست و وزارتخانه‌های مرتبط و مدیران استانی تهران، قم، اصفهان، سمنان و البرز حضور داشتند، گفت: طرح‌های اولویت دار در قالب طرح جامع مدیریت دریاچه نمک در این کارگروه تخصصی بررسی و در یک دوره زمانی پنج ساله به اجرا گذاشته می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست قم افزود: دستگاه‌های اجرایی ذیربط مکلف هستند منابع اعتباری لازم برای اجرای طرح‌های مصوب را با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه کشور در بودجه‌های سنواتی خود پیش بینی کنند.
محمدی ابراز امیدواری کرد: با اجرای این طرح جامع با محوریت استانداری قم، شاهد بهبود وضعیت محیط زیستی دریاچه نمک و کانون‌های فعال گرد و غبار در منطقه باشیم با توجه به اینکه حوزه آبریز دریاچه نمک از مهترین حوزه‌های آبریز کشور است و بهبود وضعیت این حوزه آبریز با اجرای اقدامات اصلاحی، می‌تواند تأثیراتی در سطح ملی داشته باشد اگر دریاچه نمک آسیب ببیند، بحران گرد و غبار در بخش فلات مرکزی ایران، تشدید خواهد شد، از این رو طرح جامع مدیریت دریاچه نمک، با تأیید هیأت وزیران، جهت اجرا به تمامی دستگاه‌های عضو ابلاغ شده است.
حقیقت این است سال‌هاست که باران در قم کم‌رمق شده، و آسمان دیگر بخشنده نیست. چاه‌ها، مثل زخم‌هایی در دل زمین، آب را مکیدند تا شهرها تشنه نمانند، اما دریاچه بی‌صدا خشک شد. رودهایی که روزی به مسیله می‌رسیدند، اکنون در مسیرهای دیگر اسیرند. خورشید، بی‌رحم‌تر از همیشه، هر قطره را می‌بلعد.
و حقیقتی تلخ تر اینکه نابودی زیستگاه پرندگان مهاجر، افزایش گرد و غبار نمکی، تهدید سلامت مردم قم و اطراف است. از دست رفتن جاذبه‌های گردشگری، کاهش تعامل مردم با طبیعت، و فراموشی خاطراتی که با آب گره خورده بودند. خشکی دریاچه، نماد خشکی روابط، خشکی امید، و خشکی عدالت در مواجهه با طبیعت است.
اما همان‌طور که نمک، در دل خشکی می‌درخشد، امید نیز در دل بحران می‌جوشد. به گفته کارشناسان احیای مسیرهای آب‌رسانی طبیعی، مدیریت منابع آب و کاهش مصرف بی‌رویه ، آگاهی‌بخشی عمومی و مشارکت مردمی در حفاظت از کویر، تبدیل دریاچه به بستر فرهنگی و هنری راهکارهایی است که برای احیای دریاچه نمک وجود دارد.
دریاچه نمک قم، اگرچه خشکیده، هنوز زنده است. زنده در خاطره‌ی مادربزرگ‌هایی که از سفرهای کویری می‌گویند، در دل شاعرانی که ترک‌های نمک را مثل شعر می‌خوانند، و در نگاه گردشگرانی،با سفر به این دیار به افق سفید و بی‌پایان چشم دوخته بودند.
