زهره مهرنوروزی-خشکسالی‌های پی در پی در قم ، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر نیز در سال‌های اخیر، باعث تشدید بحران کم‌آبی و در نتیجه افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی منجر به پدیده فرونشست زمین در این استان شده است. برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، این شهر را به ورطه‌ای عمیق فرو برده است. نرخ فرونشست در برخی مناطق به ۲۸ سانتی‌متر در سال رسیده؛ رقمی که ۱۰ برابر سریع‌تر از سالیان گذشته شده است در جامعه بین الملل از فرونشست با نام جذام زمین نام برده می شود. پدیده ای است که در جهان رو به افزایش است.
به باور کارشناسان، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی اصلی‌ترین عامل فرونشست زمین در قم است. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب است. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث می‌شود که لایه‌های زیرین زمین فشرده شده و نشست کند. همچنین عوامل مختلفی مانند تغییر کاربری اراضی، ساخت و سازهای بی‌رویه و عدم مدیریت صحیح منابع آب، باعث کاهش نفوذپذیری خاک و در نتیجه کاهش ذخیره آب‌های زیرزمینی شده است.
رضا سعیدی کارشناس محیط زیست می گوید: بحران آب اصلی‌ترین و مهمترین عامل فرونشست زمین است. باتوجه به کمبود بارندگی‌ها در چندسال اخیر ایران و کم شدن آب پشت سدها، برای تأمین آب باید از آبخوان‌های زیر زمینی برداشت می‌شد که نتیجه این عمل از بین رفتن سفره آب‌های زیرزمینی و سست شدن خاک و فرونشست شد. دلیل فرونشست این است که، در حالت تعادل طبیعی، فشار هیدرولیکی آب زیرزمینی، در منافذ آبخوان، مقداری از وزن زمین را تحمل می‌کند. هنگامی که آب‌های زیرزمینی توسط انسان بیش از حد برداشته شود، فشارهای منافذ در آبخوان افت می‌کند و فشرده سازی و تراکم آبخوان رخ می‌دهد. هنگامی که آبخوان فشرده شود، باعث فرونشست زمین، پایین رفتن یا افت سطح زمین می‌شود.
وی تاکید کرد: از عوامل تشدید کننده کمبود آب که عامل اصلی فرونشست زمین است نیز می‌توان به مصرف بالای آب در شهروندان ایرانی (که میانگین مصرف آب در ایران در اوج مصرف ۳۰۰ لیتر در شبانه روز است که دو برابر میانگین جهانی است)، عدم اصلاح الگوی مصرف در صنعت کشاورزی ایران، تغییرات اقلیمی و عدم مدیریت آب اشاره کردفرونشست به مرز ۳۰ سانتی‌متر رسیده است.
به عقیده کارشناشان، فرونشست زمین باعث ایجاد ترک‌های بزرگ در ساختمان‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و سایر تأسیسات زیربنایی می‌شود و با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث خشک شدن قنوات و چاه‌ها و کاهش منابع آبی برای کشاورزی می‌شود. همچنین نفوذ آب‌های سطحی آلوده به آب‌های زیرزمینی و شوری آب‌ها، کیفیت آب‌های زیرزمینی را کاهش داده و برای مصارف کشاورزی و شرب نامناسب می‌سازد و خشک شدن زمین‌های کشاورزی، کاهش کیفیت خاک و کمبود آب باعث کاهش تولیدات کشاورزی و افزایش فقر و بیکاری در مناطق روستایی خواهد شد. فرونشست زمین، پدیده‌ای خاموش و تدریجی، به آرامی در حال پیشروی است پدیده‌ای که تهدیدی جدی برای آینده قم است.
نا ترازی در تغذیه و برداشت
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست استان قم در گفت وگو با ایرنا گفت: عامل اصلی فرونشست زمین سیاست‌های کلی است که طی دهه‌های گذشته در عرصه محیط زیست به اجرا درآمده است.
سید احمد شفیعی، تخلیه سفره‌های آبی و ناترازی منفی را عامل اصلی فرونشست زمین در قم دانست و گفت: سفره‌های آبی که طی میلیون‌ها سال ایجاد شده طی دهه‌های گذشته با برداشت بی‌رویه از منابع آبی سبب تخلیه مخازن آب شده که اثرات منفی بسیار زیادی را به همراه داشته است.
معاون محیط زیست قم افزود: در حالی که تا سه دهه گذشته فرونشست زمین در دشت چندهزار هکتاری جعفریه کمتر از سه سانتی‌متر بوده که هم اینک فرونشست با افزایش ۱۰ برابری به مرز ۳۰ سانتی‌متر رسیده و هر سه سال یک متر از زمین آن در داخل اعماق زمین بلعیده می‌شود. در واقع ناترازی در تغذیه و برداشت سفره‌های زیرزمینی سبب نشست لایه‌های بالایی در لایه‌های زیرزمین می‌شود که این پدیده سبب کوچک شدن مخزن می‌شود و اگر حجم بارندگی‌ها نیز روزی زیاد شود این مخازن دیگر ظرفیت جذب آب مانند گذشته را نخواهند داشت.
شفیعی اضافه کرد: در حالی که تا سه دهه گذشته فرونشست زمین در دشت چندهزار هکتاری جعفریه کمتر از سه سانتی‌متر بوده که هم اینک فرونشست با افزایش ۱۰ برابری به مرز ۳۰ سانتی‌متر رسیده و هر سه سال یک متر از زمین آن در داخل اعماق زمین بلعیده می‌شود. سرعت فرونشست زمین در دشت جعفریه بسیار نگران‌کننده است این میزان از فرونشست زمین می‌تواند در آینده نزدیک تولیدات کشاورزی این منطقه را دچار یک چالش جدی کند. قطع حقابه‌های تاریخی قم و عدم تغذیه دشت‌های استان سبب شده تا وضعیت این دشت‌ها هرسال وضعیت بدتری نسبت به گذشته پیدا کند.
نزدیک شدن فرونشست ها به شهرها
شفیعی با بیان اینکه فرونشست زمین در دشت جعفریه و سایر نقاط مستعد، ضربات جبران ناپذیری به بخش تولیدی و زیربنایی وارد خواهد کرد، گفت: فرونشست زمین در این مناطق به مرز آسیب به تجهیزات زیربنایی مانند جاده، خطوط انتقال انرژی و غیره رسیده است. نگرانی اصلی امروز در موضوع فرونشست، نزدیک شدن این پدیده سهمگین به شهرها و سکونتگاه‌های مسکونی است.
شفیعی گفت: بخاطر ساختار زمین‌شناسی و سازه‌های مختلف به کار رفته در نظام شهرسازی و معماری نمی‌توان تصور دقیقی از وضعیت شهرها همزمان با رسیدن فرونشست زمین، متصور بود اما آنچه مسلم است وضعیت سکونتگاه‌های شهری در صورت بروز فرونشست مانند سابق نخواهد بود و بسیاری از امکانات کنونی قابلیت خود را از دست خواهد داد.
وی اظهارداشت: بعد از زلزله مهمترین چالش امروز شهرها مسأله فرونشست است، بلندمرتبه‌سازی در شهری مانند قم بخاطر سنگینی بیشتر سازه، در زمان فرونشست زمین خسارات سنگینی به واحدهای مسکونی وارد خواهد کرد. دشت جعفریه که از بخش غربی قم آغاز و شهر جعفریه و بخشی از شهر ساوه را شامل می‌شود با فرونشست متوسط ۲۸ سانتی‌متری در طول سال دومین دشت بحرانی کشور از نظر فرونشست است و بیشترین تولیدات کشاورزی استان نیز در همین مناطق مستقر شده‌اند.
معاون محیط زیست استان قم گفت: تهدیدات و آثار تخریبی فرونشست و زلزله مانند یکدیگر است و تنها تفاوت آن‌ها در این است که زلزله در چند ثانیه به وقوع می‌پیوند اما فرونشست طی سال‌ها به تدریج شهرها و زیرساخت‌ها را از بین می‌برد. زنگ خطر رسیدن فرونشست زمین در قم به صدا در آمده است، فرونشست زمین مانند موضوع آلودگی هوا، گرد و غبار و کم آبی در صورت رسیدن به وضعیت بحران، خروج از آن به راحتی ممکن نخواهد بود و دیگر نمی‌توان به شرایط قبل از آن بازگشت.
دشت جعفریه دومین دشت بحرانی کشور
وی عنوان کرد: دشت جعفریه که از بخش غربی قم آغاز و شهر جعفریه و بخشی از شهر ساوه را شامل می‌شود با فرونشست متوسط ۲۸ سانتی‌متری در طول سال دومین دشت بحرانی کشور از نظر فرونشست است و بیشترین تولیدات کشاورزی استان نیز در همین مناطق است.
شفیعی با تأکید بر اینکه فرونشست بخش شرقی استان در حال رسیدن به شهر قم است، گفت: هم اینک ضلع غربی و شرقی این استان با معضل و مشکل فرونشست زمین دست و پنجه نرم می‌کند و این استان در محاصره این پدیده قرار گرفته است. پهنه بحرانی دیگر استان قم از بخش شرقی آغاز می‌شود که هم اینک میزان فرونشست در آن به ۱۰ سانتی‌متر رسیده و سفره آبی اصلی قم نیز بر روی همین دشت قرار گرفته است.
برداشت غیرمجاز توسط چاه‌های مجاز قم
در همین حال معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قم با اشاره به وجود یک‌هزار و ۲۰۰ چاه مجاز کشاورزی، ادامه داد: چاه‌های مجاز استان ۱۸۰ میلیون مترمکعب برداشت غیرمجاز از منابع زیرزمینی دارند.
محمد دانشور با بیان اینکه بیشترین برداشت غیرمجاز توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد، اضافه کرد: چاه‌های غیرمجاز استان قم ۲۲ میلیون مترمکعب آب از مجموع ۵۰۰ میلیون مترمکعب منابع زیرزمینی برداشت می‌کنند که معادل پنج درصد برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی است.
برداشت غیر مجاز از منابع زیر زمینی در قم
معاون شرکت آب منطقه ای قم معتقد است که چاه‌های مجاز استان ۱۸۰ میلیون مترمکعب برداشت غیرمجاز از منابع زیرزمینی دارند و بیشترین برداشت غیرمجاز از سفره های زیرزمینی توسط چاه های مجاز صورت می گیرد. بیشترین ضربه به منابع زیرزمینی قم را چاه‌های مجاز استان وارد می‌کنند که اغلب آن‌ها را چاه‌های کشاورزی شامل می‌شود.
دانشور با تأکید براینکه سهمیه آب چاه‌های مجاز استان، ۳۰۰ میلیون مترمکعب است، تصریح کرد: برداشت غیرمجاز ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب توسط این چاه‌ها سبب افزایش فرونشست و رانش زمین، آسیب جبران‌ناپذیر به محیط زیست و پدیده ریزگردها شده‌است.
در نهایت اینکه برای مقابله با معضل فرونشست، نیازمند یک برنامه جامع و هماهنگ با مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی و مردم هستیم. تا قم را از پدیده فرونشست زمین دور نگهداریم.
