فاطمه مداح نظری - شاید زبان پارسی، زبانی جهانی نباشد و مردم دنیا با آن روز خود را نگذرانند اما می‌توان گفت که نوای گوش‌نواز این زبان در جهان طنین‌انداز است.
انسان، موجودی جمعی است و ارتباط داشتن با دیگران و گذراندن وقتی هر چند اندک با آن ها از نیازها و ضرورت‌های زندگی هر کسی است؛ چون بشر دوست دارد که تجربه ها، علاقه ها، غم ها و آلام خود را با انسان هایی از جنس خود شریک شده و اطلاعات زندگی اش را با دیگران به اشتراک بگذارد.
این برقراری رابطه از طریق زبان هموار می‌شود و زبان عامل انتقال اطلاعات از یک فرد به شخصی دیگر محسوب شده و مردم در قالب کلمه و جمله، افکار خود را به هم شناسانده و به فریاد درد های مشترکشان بر می خیزند.
با پیشرفت تکنولوژی و علم کامپیوتر و شکل‌گیری عالمی دیگر با عنوان دنیای مجازی، نیاز انسان به برقراری رابطه با دیگران از گذشته پیشی گرفته و اگر در زمان های قبل رابطه برقرار کردن محدود به آشنایان و اطرافیان هر فردی بود، این روزها دایره ارتباطات هر فرد به همه انسان هایی که در زمین زندگی می کنند، محدود می‌شود.
اما افرادی که این روزها در پنج قاره مختلف به هم پیوند خورده اند، از زبانی مشترک برخوردار نیستند و به گویشی واحد نیاز است تا مردم دنیا در قالب کلمات آن زبان خاص به معاشرت با هم پرداخته و در جهت نیل به اهداف مشترکشان پیش روند.
زبان جهانی، به زبانی اطلاق می شود که در بیشترین کشورهای جهان صحبت و فهمیده شود، البته عوامل زیادی در میزان محبوبیت یک زبان خاص در میان جهانیان مهم است و این عوامل باعث شده تا ابتدا انگلیسی و سپس اسپانیایی با عنوان زبان های بین المللی شناسانده شوند. اما جایگاه زبان فارسی در میان این حجم عظیم از زبان‌ها کجاست؟
غناي ادبيات فارسي كه مملو از تلميحات، تعابير و ظرايف شوق‌انگيز و منطبق و سازگار با فطرت انسانهاست، در دنياي امروز، همچنان جان و روان مخاطبان و علاقه‌مندان خود را تحت تاثير قرار مي‌دهد و بدون شک زبان فارسی یکی از خوش‌آهنگ‌ترین زبان‌هاست که گوش کسانی را هم که به این زبان مسلط نیستند، می نوازد.
بدون شک می توان گفت ادبيات فارسي يكي از مهمترين حلقه‌ها در سلسله آثار ادبيات جهاني و گوهری ممتاز در شرق زمين و دنيای اسلام است كه در واقع محصول فرايندی عظيم از برخوردها و تاثيرپذيري‌های متقابل است كه در طول قرن‌ها انجام پذيرفته و آن را به يكي از بزرگترين ميراث فرهنگي بشريت تبديل كرده است.
در حال حاضر در بسياري از كشورهاي اروپايي و آمريكا، زبان فارسي آموزش داده مي‌شود که این خود گواهی بر غنای ادب فارسی و جایگاه والای آن در میان دیگر زبان‌های ملل است که منشا این اهمیت هم به دانش و بینش و فرهنگ بالای مردم ادیب این مرز و بوم، از گذشته تا حال باز می‌گردد.
این حجم از خوش آهنگی و انسجام در ادب پارسی باعث شده که در سال‌های ۲۰۱۰ ، ۲۰۱۱ ، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ به ترتیب جایگاه زبان فارسی به رتبه‌های ۲۹ ، ۲۴ ، ۲۲ و ۱۷ ارتقا یابد. همچنین در سال ۲۰۱۴ زبان فارسی از این حیث رتبه ۱۷ دنیا را در اختیار دارد.
شاید زبان پارسی، زبانی جهانی نباشد و مردم دنیا با آن روز خود را نگذرانند اما به جرات می توان گفت که نوای گوش نواز این زبان در جهان طنین انداز است و فارسی از جمله زبان‌هایی است که در فرایند پیشرفت جوامع و علم، برقراری ارتباط و مطالعه تاریخ پیشینیان به کار کارشناسان می آید.
به هر حال ایران مهد پرورش شاعرانی همچون فردوسی، حافظ، سعدی، مولانا و ... است و وقتی زبانی این تعداد شاعر پر آوازه داشته باشد، بدون حتم زبانی خوب و باحجم قابلیت های بالا است که باید قدر آن را دانسته و در حفظ و نگهداری آن اهتمام ورزید. باشد که زبان پارسی تا ابدیت جاودانه بماند.
بررسی نقشه جامع علمی کشور از یک سو و همچنین تأکیدات رهبر انقلاب در دیدارهای مختلف با اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و متخصصان زبان فارسی اهمیت این زبان را به عنوان زبان علمی بین المللی بیش از پیش آشکار می سازد. به منظور نیل به این مهم، سیاست گذاران عرصه پژوهش و همچنین پژوهشگران توجه بیشتری به انتشار آخرین دستاوردهای دانشمندان به زبان فارسی نموده اند.
در همین راستا، پژوهشگران در سال‌های اخیر با انتشار نتایج پژوهشی خود در مجلات معتبر نمایه شده فارسی و نیز کنفرانس های علمی به زبان فارسی در پایگاه بین المللی اسکوپوس و نیز افزایش نمایه سازی مجلات فارسی زبان توانسته اند جایگاه و اهمیت زبان فارسی را نمایانتر سازند.
آخرین بررسی انجام شده در پایگاه استنادی اسکوپوس نشان می دهد که مدارک منتشر شده و کمیت تولید علم به زبان فارسی در 40 سال اخیر با افزایش 140 برابری و متوسط رشد سالانه 13درصد، بالاترین میزان رشد در میان سایر زبان ها به عنوان زبان علمی داشته است و با 23 پله ارتقا از رتبه 38 به رتبه 15 در میان سایر زبان های دنیا رسیده است.
پایگاه استنادی اسکوپوس با در نظر گرفتن مجموعه ای از قوانین و مقررات؛ مجلاتی به 60 زبان گوناگون در دنیا نمایه کرده و فراوانی انتشارات به زبان های مختلف در بازه زمانی 2018-1960حاکی از آن است که بیش از 60565420 مورد از انتشارات نمایه شده در این پایگاه به زبان انگلیسی است. هر چند امروزه زبان انگلیسی زبان اصلی علم محسوب می شود، ولی سهم زبان های غیرانگلیسی زبان در مقایسه با زبان انگلیسی از کل تولید علم در حال رشد است. در حال حاضر 8792311 مدرک نمایه شده به 59 زبان دیگر دنیا است. بررسی ها نشان می دهد که زبان های آلمانی، چینی، فرانسه و روسی رتبه‌های دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند.
بررسی داده ها و تعداد مدارکی که در 60 سال اخیر به زبان فارسی در اسکوپوس نمایه شده است نشان می دهد که در مجموع 14961 مدرک نمایه شده در اسکوپوس به زبان فارسی تا آخر سال 2018 وجود دارد. از نظر تعداد مدارک نمایه شده به زبان فارسی در بازه زمانی یاد شده (1960-2018) در پایگاه اسکوپوس رشد چشمگیری مشاهده می شود. به طور خاص در طول 40 سال اخیر تعداد مدارک نمایه شده به زبان فارسی از 12 مدرک در سال 1978، به 1592 مدرک در پایان سال 2018 افزایش یافته است. بنابراین مدارک نمایه شده علمی در این بازه زمانی افزایش 140 برابری و در نتیجه رشد متوسط سالانه 13 درصد داشته و جایگاه زبان فارسی در میان 60 زبان علمی دنیا در 40 سال اخیر با 23 پله ارتقا از 37 به 15 افزایش یافته است.
بررسی جایگاه سایر زبان ها در پایگاه استنادی اسکوپوس نشان می دهد در طول 40 سال اخیر برخی زبان های دیگر از جمله زبان چینی با رشد متوسط سالانه 10 درصد، زبان ترکی با 5/7 درصد و زبان عربی با 6/6 درصد بالاترین میزان رشد را داشته اند. رشد متوسط سالانه سایر زبان ها اغلب ثابت و حتی در برخی موارد منفی بوده است. در سال های اخیر سهم زبان های نروژی، کورواتی، اوکراینی، مجارستانی، اسلوونی، اسلواکی، بوسنی، لیتوانیایی، فنلاندی و دانمارکی از زبان فارسی کمتر شده است. نکته قابل توجه تفاوت سهم حوزه های موضوعی علمی در زبان ملی کشورهاست به طوری که در اکثر زبان ها عمده سهم مدارک موجود در حوزه موضوعی پزشکی می باشد. به طور خاص سهم حوزه پزشکی در زبان فارسی حدود 70 درصد، زبان ترکی 64 درصد، زبان فرانسه 60 درصد و زبان های روسی، آلمانی و اسپانیایی بیش از 50 درصد می باشد.
پایگاه های استنادی علاوه بر نشریات علمی، همایش های علمی را نیز نمایه سازی کرده و در واقع این همایش ها نیز ابزاری برای تبادل اطلاعات در جوامع علمی هستند. در هر حال سهم عمده مدارک علمی به زبان فارسی نمایه شده کشور در پایگاه استنادی اسکوپوس متعلق به نشریات علمی بوده و تقریبا حدود 64% از مدارک و مقالات زبان فارسی در این پایگاه متعلق به 10 نشریه ایرانی است. برخی نشریات برتر ترویج دهنده زبان فارسی در نمودار ذکر شده که مهم ترین آنها عبارت از مجله دانشکده پزشکی اصفهان، مجله علوم پزشکی دانشگاه مازندران، مجله پزشکی دانشگاه تهران می باشد. لازم به ذکر است که برخی از این مجلات بین المللی دو زبانه بوده ولی درصد بیشتر مقالات علمی حوزه پزشکی را به زبان فارسی چاپ می کنند.
بررسی مدارک علمی موجود در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ISC نشان می دهد که حدود 521124 مدرک در مجلات معتبر نمایه شده در این پایگاه به زبان فارسی است. این میزان تقریبا برابر با کل مدارک و مقالات نمایه شده کشور ( به همه زبان ها) در پایگاه اسکوپوس یعنی 574033 می باشد. سهم مدارک نمایه شده کشور در ISC به زبان فارسی بر اساس حوزه موضوعی به ترتیب علوم انسانی 42 درصد، علوم پزشکی 23 درصد ، علوم کشاورزی 12 درصد، فنی و مهندسی 10 درصد، علوم پایه 6 درصد، محیط زیست و منابع طبیعی 4 درصد و هنر و معماری 2 درصد می باشد. با این مقایسه نتیجه می شود که سهم زبان فارسی به عنوان زبان علمی در سطح بین المللی از حد مورد نظر بسیار کمتر است و لذا ضرورت برنامه ریزی برای بین المللی سازی نشریات علمی فارسی زبان بیش از پیش احساس می شود.
در نقشه جامع علمی کشور، هشت هدف کلان برای نظام علم و فناوری کشور برشمرده شده که ششمین آن ارتقای جایگاه زبان فارسى در بین زبان های بین المللی علمی است. در این نقشه اقدامات مختلفی برای رسیدن به این هدف برشمرده شده است که شامل افزایش پذیرش دانشجویان خارجی، نگارش مقالات علمی تخصصی به زبان روان فارسی، تأسیس رشته های زبان فارسی در دانشگاه های مختلف دنیا و توسعه و ابداع روش های سهل و سریع فارسی آموزی می شوند، اما گسترش زبان فارسی به عنوان یک زبان علمی در سطح بین المللی نیازمند یک برنامه راهبردی مشخص و راه های عملی برای گسترش زبان فارسی، سرمایه گذاری در صنعت نشر حرفه ای و تشویق نشریات و کنفرانس های علمی به فعالیت و نشر به زبان فارسی به عنوان زبان علم است.
فردوسي در ميان تمام شاعران فارسي زبان داراي جايگاهي رفيع است و از وي در تاريخ به عنوان احيا كننده زبان و ادبيات فارسي ياد مي شود. شاهنامه فردوسي كه بدون ترديد يكي از بزرگترين آثاري است كه به زبان فارسي سروه شده مرزهاي ايران اسلامي را درنورديده و با ترجمه هاي بسيار زياد دست به دست چرخيده است. فردوسي در شاهنامه نقش يك عامل وحدت آفرين را ايفا كرده است و به تمامي اقوام به صورت يكسان پرداخته است. تاثير فردوسي در تاريخ كهن ايران غير قابل كتمان است و نمي توان نقش وي را در هويت بخشي ايرانيان از گذشته تا حال ناديده گرفت.
شاهنامه فردوسي يكي از غني ترين و ارزشمندترين گنجينه هاي زبان و ادب فارسي است و بدون ترديد نخستين كتابي است كه پاسدار كلمات درست و زيباي زبان دري شده و آنها را با درستي و امانتداري به دست نسل هاي بعدي سپرده است.
تلاش 30 ساله فردوسي در شاهنامه باعث شده بسياري از واژگان زيباي فارسي همچنان بعد از گذشت سال ها زنده بمانند؛ در اين ميان عشق و علاقه همه اقوام ايراني نسبت به حفظ و مطالعه شاهنامه سبب شده كه فردوسي به عنوان آفريننده اثري ماندگار در ذهن و تاريخ ايرانيان جاودانه شود.
ایرانیان فرزاندان فردوسی هستند و در دامان او پرورش یافته‌اند؛ چرا که شاهنامه، نامه هزاره‌های فرهنگ و هنر ایرانی است. اگر فردوسی در تاریخ سربرنمی‌آورد و شاهنامه را نمی‌سرود، چه بسا ایرانیان امروز با زبان شورانگیز و شیرین فارسی سخن نمی‌گفتند.
گفته شده است که «روزی از محمّد حسنین هیکل، نویسنده مشهور مصری، پرسیدند شما مصریان با آن پیشینۀ درخشان فرهنگی چه شد که عرب زبان شدید؟ گفت، ما عرب زبان شدیم برای اینکه فردوسی نداشتیم...».
اما چرا علی رغم نفوذ زبان عربی در ایران و رواج عربی نویسی در این دیار و تألیف کتابهای بسیار به این زبان توسط ایرانیان، عربی زبان رسمی مردم ایران نشد؟
تاریخ گواهی می دهد که ایرانیان، فارسی را به همت بزرگان و اندیشمندانش حفظ کرده و گسترش داده اند. حرکتی که با یعقوب لیث صفاری سر سلسله دار صفاریان و با جمله "سخنی که من اندر نیابم چرا باید گفت؟"، خطاب به شاعران و نویسندگان دربارش آغاز شد و با رودکی و دقیقی و عنصری سنگ بنای آن گذاشته شد؛ و با فردوسی و شاهکار جاودانه اش شاهنامه به اعتلا و سترگی رسید .
