زهره مهرنوروزی- من و تمام خبرنگارانی که در سال های 97 و 98 در دوره استانداری سید مهدی صادقی و بهرام سرمست در این شهر خبرنگار بودیم و در جلسات کارشناسی استانداری شرکت داشتیم شاهد بودیم که چگونه با دعوت از کارشناسان کشوری مسائل و مشکلات استان در حوزه ریزگرد مورد بررسی دقیق قرار می گرفت و ادامه این روند برای قم خوب بود. ولی این ناچار سیستم مدیریتی کشور ماست که با تغییر دولت استاندارتغییر می کند و به تبع آن مدیرهای دیگر هم تغییر می کند و تا اوضاع شهر و استان در دست مدیران جدید بررسی بشود زمان می برد. آلودگی هوا و ریزگردهای نمکی و گردو غبار چالشی است که ریشه در گذشته این شهر دارد و ترک فعل هایی که امروز به یک درد سر بزرگ تبدیل شده است و این درد و بیماری مزمن نیازمند درمان جدی است. به ظاهر پدیده ریز گردها چالش پیش روی قم است اما زندگی 25 میلیون ساکن فلات مرکزی ایران را مورد تهدید قرار داده است.
محمد شعاعی مدیر کل منابع طبیعی استان قم در این باره گفت: یکی از علل اصلی پدیده گرد و غبار در قم وجود بیابانهاست که تبدیل به کانونهای ایجاد ریزگردها شده و اگر زود برطرف نشود فراتر از قم رفته و پایتخت را هم دربر میگیرد.
مدیر کل منابع طبیعی استان قم بیان کرد: یکی از علل اصلی پدیده گرد و غبار در قم وجود بیابانهاست که تبدیل به کانونهای ایجاد ریزگردها شده و اگر زود برطرف نشود فراتر از قم رفته و پایتخت را هم دربر میگیرد.
شعاعی در رابطه با معضل حل نشده گرد و غبار در استان گفت:مهمترین مسئلهای که در سالهای اخیر با آن درگیر هستیم موضوع گسترش بیابان، فرسایش خاک و گرد و غبار است که زندگی مردم و شهروندان قم را دچار اختلال کرده است.
وی افزود: از نظر آماری بیش از ۸۴ درصد از مدیریت عرصههای استان در اختیار منابع طبیعی است که معمولا در ۴ محور حفظ، احیا، توسعه و بهره برداری تعریف شده و موضوع پدیده گرد و غبار گره خورده به بحث بیابان، که تقریبا حدود ۲۰ درصد یعنی ۲۰۰ هزار هکتار عرصههای بیابانی داریم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم با بیان اینکه ۳۰۰ هزار هکتار از مساحت قم مستعد تولید گردوخاک است، گفت: حدود ۱۰۵ هزار هکتار از عرصههای بیابانی قم عرصههایی هستند که تبدیل به کانونهای ایجاد گرد و غبار شده است.
احتمال تبدیل دریاچه نمک قم به کانون جدید گردوغبار
وی خاطرنشان کرد: گردوغبار و ریزگردها در سالهای اخیر برای قم یک معضل شده و اگر این معضل زود برطرف نشود فراتر از استان خواهد رفت و حتی میتواند پایتخت را هم در بر بگیرد.
شعاعی، تاریخچه آغاز بحث بیابانزدایی در استان قم را از سال ۱۳۴۹ دانست و در این راستا عنوان کرد: با توجه به اعتبارات تخصیص یافته، کارهای زیادی انجام شده و از سال ۱۳۴۹ که طرح مقابله با بیابان آغاز شده، کارهایی صورت گرفته، اما متأسفانه سرعت بیابانیشدن از سرعت عملیات بیشتر بوده است.
وی تصریح کرد: علل مختلفی زمینهساز این امر شده، که یکی از آن بحثهای طبیعی چون؛ اقلیم، گرم شدن زمین و چیزهایی که در طبیعت اتفاق میافتد؛ مانند دخالتهای بشری و همچنین بحث قطع حق آبههای زیست محیطی که شاید بیشترین ضربه را وارد کرده، به طور مثال منطقه شرق قم زمانی چراگاه دامها بوده که اکنون تبدیل به بیابان شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم درباره احیای عرصههای بیابانی استان عنوان کرد: حدود ۱۵ هزار هکتار مناطق بیابانی از سال ۱۳۴۹ تاکنون در مناطق مختلف احیا شده، که نمونه شاخص آن، منطقه کوه نمک در مسیر قم_ جعفریه است که کانون ایجاد ریزگردها بوده و از سال ۷۰ مهار و تقویت شده است.
شعاعی تصریح کرد: چهار کانون مولد این ریزگردها در استان شامل حسین آباد میش مست، مسیله، قم و کوه نمک را داریم که باید تدابیری ویژه و فوری برای کنترل و جلوگیری و مهار آن در نظر گرفته شود.
خطر ریزگردهای نمکی
ریزگردهای نمکی یکی دیگر از خطرات پیش روی استان ماست.
معاون اداره کل حفاظت محیطزیست استان قم، با موضوع پیامدهای ریزگردهای نمکی ناشی از دریاچه نمک در استان قم اظهار داشت: ریزگرد یک عبارت رسانهای است که طی چند سال گذشته مطرحشده و گردوغبار و یا گردوخاک به این معنی است که چیزی از زمین بلند و به روی هوا بلند شود و تحت تأثیر فرسایش بادی قرار میگیرد که اندازه مختلفی داشته و ممکن است تپههای شنی با حرکت باد حرکت و یک روستا را تحتالشعاع خود قرار دهند، همانطور که در اطراف دریاچه نمک تپههای ماهوری به سمت کاشان وجود داشت که حدود 60 سال پیش 100 هزار هکتار از اراضی اطراف دریاچه درختکاری و جلوی حرکت این شنهای روان به سمت آران و بیدگل گرفته شد.
سید احمد شفیعی افزود: اما اگر این ریزگردها ریزتر باشند و منشأ گوناگونی ازجمله منشأ نمکی داشته باشند تا 2 هزار متر بهصورت توده ابری و حتی بین کشورها حرکت کرده و ممکن بوده سلامت انسانها به خطر بیندازند که این ذرات از موانع و سدهای موجود در سیستم تنفسی انسان عبور و سلامت آنها را به مخاطره خواهد انداخت.
به گفته این مسئول؛ مشکل ما زمانی است که این ریز گردها ریزتر شده و به سمت کلانشهرها میروند. کلانشهرهایی که در آن همه طیف اقشاری زندگی میکنند و این موضوع به یک ناهنجاری تبدیل شود، گردوغبار ایجادشده از دریاچه نمک میتواند توفانهای نمکی در ایران مرکزی به راه بیندازد و شهرهای مختلف کشور را به کانونهای بحران زیستمحیطی تبدیل کند.
حکومت خودمختار دریاچه نمک
معاون فنی اداره کل حفاظت محیطزیست استان قم در بخش دیگری از سخنان با اشاره به اهمیت موضوع دریاچه نمک و تأثیر عملکرد استانهای همجوار بر اکوسیستمی کل کشور ابراز کرد: با وجود برداشت بیش از یک میلیارد مترمکعبی از ذخایر آبی دریاچه نمک در سالهای اخیر، این دریاچه هنوز نفس میکشد و سطح آن مرطوب است، با وجود احداث بیش از 60 سد بزرگ و کوچک بر روی رودخانههای منتهی به دریاچه و در حوزه آبریز، این دریاچه هنوز به مرگ نهایی نرسیده و نفس میکشد. درصورتیکه در طی فعالیت معدنکاوی مقادیر عظیم آب از دریاچه بهصورت مستقیم برداشت و تبخیر شود، دریاچه نمک با مساحت حدود 200 هزار هکتار به کانون تولیدکننده فعال ریزگردهای نمکی تبدیل خواهد شد.
شفیعی عنوان کرد: موضوع دریاچه نمک، موضوع بسیار پیچیدهای است و نمیتوان بهسادگی آن را تفسیر کرد، بهطورکلی ایران به 30 حوضه آبریز فرعی تقسیمبندی میشود.
به گفته وی؛ دو عامل میتواند در بحران دریاچه نمک تأثیر داشته باشد که یکی برداشت از منابع آبی این دریاچه از سوی استانها است که تأثیر منفی گذاشته و کانون بحران شکلگرفته و دیگری برداشت مستقیم از منابع آبی دریاچه به همراه قطع حقابه های زیستمحیطی در مناطق و استانهای بالادست است، در اطراف این دریاچه بیش از 60 سد احداثشده و هم چنان هر استانی بهطور خودمختار بر این دریاچه مدیریت نادرستی دارد و این مدیریت و عدم یکپارچگی بر استان قم تأثیر منفی داشته است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیطزیست استان قم تصریح کرد: عامل دیگر که بر این بحران افزوده خودمختاری در حق آبه های این دریاچه است که تأثیرات آن در بلندمدت بر دیگر استانها و حتی همان استانی که خودمختار این حق آبه ها را گرفته اثرات آن نمایان خواهد شد. آب دریاچه نمک با تالاب فرق دارد، بهعنوان نمونه تالاب بندر انزلی مملو از آب است و با دریاچه نمک که با لایههایی از آب محبوس شده فرق متفاوت است که اگر نگاه ما تنها نگاه اقتصادی باشد و با دلایل اقتصادی معدنکاوی کنیم و توسعه پایداری بر اساس موازین زیستمحیطی نباشد و تنها آب آن را استخراج کنیم ممکن است دریاچه در همین سالها با بحران شدیدی روبرو شود.
شفیعی با بیان اینکه هر نوع عملکرد و مدیریت نادرستی از سوی استانهای همجوار این دریاچه و یا هر تصمیمی گرفته شود تأثیراتی را بر اکوسیستم منطقه خواهد گذاشت یادآور شد: حتی عملکرد حوزه آبریزی استان همدان و قزوین هم بر دریاچه نمک تأثیرگذار است و بحران دریاچه نمک بحران شاخصی است همانطور که میگوییم یوز آسیایی در حال انقراض بوده به این معنی است که زیستگاه یوز و سایر گونهها اعم از انواع آهو، جبیر، حتی پوشش گیاهی و بارش یا اقلیم تغییر نموده و یا دچار بحران و یا انقراض است بحران دریاچه نمک هم یک بحران ملی است .
وی با تأکید بر اینکه وقتی استانهای دیگر مدیریت خودمختاری در تصمیمگیری داشته باشند این تصمیمات در عمق استان قم دیده و محسوس میشود اضافه کرد: دشتهای اطراف ما آسیب دیدهاند که ما مطالعاتی را انجام دادیم و بر اساس شبیهسازی دادهها اطلاعاتی از این گردوغبارها را شناسایی کردیم که جریانهای فعالی در 20 کیلومتری شهر قم صورت گرفته است.
اکوسیستم شکننده دریاچه نمک قم
محمدحسین بازگیر مدیرکل محیط زیست استان قم نیز با بیان اینکه اکوسیستم دریاچه نمک قم به شدت شکننده شده است، گفت: ستاد ملی مدیریت گردوغبار کشور اعلام کرده اگر دریاچه نمک آسیب ببیند، فلات بخش مرکزی نیز آسیب خواهد دید و کانون گردوغبار و ریزگردها در منطقه فعال خواهد شد.
به گفته بازگیردریاچه نمک، یکی از فرصتهای خوب استان قم است که بین سه استان قم، اصفهان و سمنان قرار گرفته و وسعتی حدود ۲۰۰ هزار هکتار دارد و از دشت مسیله پشتیبانی میکند و خوشبختانه هنوز به وضعیتی که گرد و غبار و ریزگرد ایجاد کند نرسیده است.
مدیرکل محیطزیست استان قم با بیان اینکه متأسفانه به دلیل قطع حقابهها و خشکسالی گسترده، اکوسیستم این منطقه به شدت شکننده شده است، گفت: متأسفانه کم کم با تهدید این فرصت گرانبها روبهرو میشویم و حق آبههایی که باید به تالابهای اقماری دریاچه، مثل؛ تالاب مُرّه، تالاب حوض سلطان، تالاب بند علی خان در استان تهران و برسد، نرسیده و رودخانهها، ورودی و آوردهای گذشته را ندارد، در بالادست، هم سدهای زیادی و هم برداشتهای زیادی داشتیم.
وی تصریح کرد: لازمه مدیریت و ساماندهی آن کارهای فرااستانی است که در سفر قبلی رئیس جمهور به استان قم، موضوع دریاچه نمک در یک کارگروه ملی به تصویب رسید و بیش از یک سال کار انجام شد و یک برنامه جامعی برای مدیریت این حوزه تهیه و با دستگاههای مختلفی که مرتبط با این حوزه اند، همچون وزارت کشور، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی، وزارت صمت تبادل اطلاعات صورت گرفت و در این راستا طرحی نوشته شد که در ششمین جلسه ستاد ملی تالابهای کشور به تصویب رسید.