دانشگاه استنفورد فهرست پژوهشگران پراستناد دنیا را معرفی کرده که در آن نام بیش از ۲ هزار محقق و پژوهشگر ایرانی از دانشگاه های مختلف قرار دارد، بیشترین محققان متعلق به پزشکی و مهندسی هستند.

در روزهای اخیر فضای علمی کشور تحت تأثیر گزارش‌های دانشگاه‌های مختلف از سراسر کشور با عناوینی از جمله قرار گرفتن اعضای هیأت علمی آن دانشگاه در فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان قرار گرفته است.

اما فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان چیست؟ پایگاه اسکوپوس Scopus وابسته به ناشر الزویر Elsevier بزرگترین پایگاه نمایه‌های استنادی جهان است و ابزار مناسبی برای پژوهشگران در حوزه‌های مختلف است و میزان استنادات مقاله‌ها و کتاب‌ها به همراه متن آن‌ها را در اختیار قرار می‌دهد.

گروهی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد در پروژه‌ای که در چند سال اخیر آن را کلید زده اند فهرست دانشمندان دو درصد برتر دنیا را براساس داده‌های پایگاه علمی اسکوپوس استخراج کرده اند که به «فهرست دانشگاه استنفورد» معروف شده است. این فهرست با توجه شاخص‌های متعددی از جمله تعداد مقالات تألیفی، ارجاعات، استنادها و سایر شاخص‌های علمی تهیه شده است.

«فهرست دانشگاه استنفورد» داده‌های پایگاه اسکوپوس را بر اساس روش شناسی ویژه ای تحلیل می‌کند. این روش شناسی ابداع شده، مجموعه‌ای از سنجه های استنادی استاندارد شده برای ارزیابی تأثیر استنادی پژوهشگران در رشته‌ها و حوزه‌های علمی مختلف است. این گروه از محققان با ترکیب این سنجه ها، شاخصی به نام «شاخص استنادی مرکب» را ابداع و در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۶ آن را به عموم پژوهشگران دنیا معرفی کردند. این شاخص در واقع مبتنی بر تعداد استنادات دریافتی، جایگاه (الگوی هم-نویسندگی) و شاخص هرش نویسندگان است.

شرط ورود پژوهشگران به فرآیند رتبه‌بندی، انتشار حداقل پنج مقاله بود که در لیست نهایی علاوه بر یک صد هزار نفر برتر، دو درصد برتر هر حوزه موضوعی نیز به فهرست نهایی اضافه شد.

نکته جالب توجه این است که در سال‌های اخیر این فهرست آنقدر اهمیت پیدا کرده است که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از پژوهشگران پر استنادی که در این فهرست قرار می‌گیرند حمایت می‌کند و سعی دارد آنها را تشویق کند.

تازه‌ترین به روزرسانی «فهرست دانشگاه استنفورد» در مهرماه ۱۴۰۲ مقارن با اکتبر ۲۰۲۳ منتشر شده است. این فهرست، عملکرد استنادی نویسندگان را به ازای بروندادهای پژوهشی منتشر شده آنان در بازه زمانی ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۲ در پنج حوزه موضوعی اصلی، ۲۲ حوزه موضوعی فرعی و ۱۷۴ رشته تحلیل کرده و بر این اساس، نویسندگانی را که در زمره پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان قرار گرفته اند معرفی کرده است.

علاوه بر آن «فهرست دانشگاه استنفورد» نسخه دیگری هم منتشر کرده است که در نسخه دوم فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان بازه زمانی استنادهای تحلیل شده، بازه زمانی استنادهای دریافتی یک ساله است.

فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر ایران بر اساس عملکرد استنادی یکساله در سال ۲۰۲۲، تعداد ۲۱۳۸ پژوهشگر با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران در میان تعداد کل ۲۱۰.۱۹۸ پژوهشگر بین‌المللی حضور دارند.

تعداد ۸۶۹ پژوهشگر با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران در فهرست منتشر شده بر اساس عملکرد استنادی در دوران خدمت علمی، در میان تعداد کل ۲۰۴ هزار و ۶۴۳ پژوهشگر بین‌المللی حضور دارند.

شاخص استنادی مرکب (C) مجموعه‌ای از شش شاخص استنادی مجزا است که همگی در یک فرمول ریاضی با استفاده از لگاریتم و با وزن یکسان محاسبه شده است. پژوهشگران استنفورد در توضیح خود یادآور شدند: ضریب همبستگی این شش شاخص را با یکدیگر محاسبه کرده اند.

برای مثال، آنها دریافتند که در نمونه مورد بررسی (۸۴۱۱۶ نویسنده)، ضریب همبستگی مثبت بالایی بین تعداد کل استنادها و اچ ایندکس وجود دارد و نتیجه گرفتند که در اکثر مواقع تعداد کل استنادها و اچ ایندکس اطلاعات یکسانی در مورد رتبه و تاثیراستنادی یک نویسنده ارائه می‌دهند.

در عین حال، بین برخی از شاخص‌ها نیز همبستگی منفی یا عدم وجود همبستگی مشاهده شد. محققان دانشگاه استنفورد سعی کرده اند از طریق سه شاخص به استنادهای دریافتی نویسندگان در جایگاه‌های نویسندگی مختلف بر اساس میزان احتمالی تأثیرگذاری آنها در هر پژوهش وزن‌های متفاوتی بدهند.

روند حضور پژوهشگران ایرانی در فهرست پراستناد دو درصد برتر جهان نشان می‌دهد که شمار پژوهشگران پراستناد ایرانی در این پایگاه روند رو به رشدی بوده و از تعداد یک هزار و ۹۴۱ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۲ هزار و ۱۳۸ نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده است که رشدی حدود ۱۵ درصد را نشان می‌دهد.

در میان دانشگاه‌های کشور نیز دانشگاه تهران با تعداد ۱۰۶ پژوهشگر حاضر در فهرست پراستناد دو درصد برتر جهان در صدر قرار دارد و پزشکی بالینی در فهرست عملکرد یکساله و مهندسی در فهرست عملکرد دوران خدمتی دارای بیشترین محقق هستند.

۳۴ پژوهشگاه، دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی و مرکز تحقیقاتی وابسته به وزارت علوم دارای یک محقق برتر در این فهرست هستند و از میان مؤسسات وابسته به وزارت بهداشت نیز ۱۱ مورد دارای یک محقق برتر هستند.

ضمن اینکه از میان ۱۴ حوزه موضوعی در گروه عملکرد دوران خدمتی و ۱۷ حوزه موضوعی در گروه عملکرد یکساله که پژوهشگران ایرانی در آن حضور دارند، چهار حوزه موضوعی پزشکی بالینی، مهندسی، شیمی و فناوری‌های استراتژیک (هوش مصنوعی، نانو، فرایندهای ساخت پیشرفته و…) دارای رتبه‌های اول تا چهار از نظر تعداد پژوهشگران پراستناد هستند.

در این گزارش دو جدول به عنوان برترین‌های کشور بر اساس رتبه ترکیبی C بر اساس فهرست دانشگاه استنفورد استخراج شده است.

در این جداول موارد متعددی از جمله سال اولین انتشار، سال آخرین انتشار، تعداد مقالات فردی، اولین مقاله تألیف شده، مجموع ارجاع به مقالات تکی، اولین نوشته شده، میزان ارجاعات به اولین مقاله، ارجاع به آخرین مقاله، تعداد مقالات و استنادات متمایز، نسبت کل استنادها به مقالات، تعداد مقالات ۱۹۶۰-۲۰۲۲ که حداقل یک بار مورد استناد قرار گرفته اند، کل استنادها، h-index تا پایان سال ۲۰۲۲، hm-index تا پایان سال ۲۰۲۲، میزان مقالات و استنادات در رشته‌ها، زیررشته ها و طبقه بندی‌های متعدد موضوعی درج شده است.

در جداول این گزارش تنها نام و مؤسسه محقق، رشته، تعداد مقالات در بازه زمانی اعلامی و رتبه در امتیاز ترکیبی C، میزان h-index تا پایان سال ۲۰۲۲ و تعداد محققان ایرانی حاضر در فهرست ذکر شده است.