زهره مهرنوروزی- سال 1402رو به پایان است تا چند روز سال نو از راه می رسد. به ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی و و علمی نیم نگاهی می اندازیم. در نیمه نخست سال 1402، رشد اقتصادی معادل 7/4 درصد بود و 4/1 واحد درصد از آن به بخش نفت برمی‌گشت. رشد مصرف بخش خصوصی در همان دوره 9/5 درصد و رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص 5/4 درصد بود. با وجود رکود در بازار مسکن در سال 1402، قیمت مسکن در تهران در آبان‌ماه حدود 68 درصد بیشتر از سال 1401 بود. دلیل این امر، رشد قابل توجه قیمت‌ها در ماه‌های پایانی سال گذشته بود.
در آذرماه 1402، نرخ تورم ماهانه و نقطه‌به‌نقطه مجدداً افزایش یافت. با این حال، به لطف کنترل مقداری ترازنامه بانک‌ها، نرخ رشد نقدینگی به حدود 26 درصد کاهش یافت. حدود 6/16 واحد درصد از تورم سالانه 4/44درصدی آذرماه، به گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها برمی‌گشت که نشان از فشار تورم بر کالاهای با درآمد پایین است.
بر اساس تجارت فردا در نه‌ماهه نخست سال 1402، صادرات کالا به پنج کشور چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و هند حدود 74 درصد از کل صادرات گمرکی کشور را تشکیل می‌داد و واردات کالا از پنج کشور امارات متحده عربی، چین، ترکیه، آلمان و هند حدود 77 درصد از کل ارزش واردات کالا به ایران را دربر می‌گیرد.
از بعد سیاست خارجی
از منظر راهبردی، آشتی سیاسی ایران و عربستان میتواند منشأ تحولات مثبتی در ابعاد گوناگون شود و پتانسیل همکاری‌های دوجانبه‌ای که تاکنون به واسطه دخالت قدرتهای فرامنطقه‌ای و اختلافات سیاسی- ایدئولوژیک دو کشور معطل مانده بود را فعال کند. در این راستا، خیزش ایران برای عضویت در شورای همکاری خلیج فارس و تبدیل این سازمان به یکی از مؤثرترین پیمان‌های امنیت منطقه‌ای، باید جزو اولویت های کلیدی باشد.
ساماندهی به وحدت رویه و سیاست خارجی هماهنگ بین کشورهای متعلق به جهان اسلام و ایجاد یک هماهنگی و همسویی در پیگیری منافع و اهداف مشترک جهان اسلام و ایجاد صلح و همکاری منطقه ای باید از دیگر برنامه‌های ایران و عربستان در سال جدید باشد.
البته این بهبود روابط بین دو کشور کلیدی منطقه غرب آسیا میتواند نتایج و دستاوردهای منطقه ای گسترده تری داشته باشد و در صورت مدیریت صحیح، به بهبود روابط جمهوری اسلامی ایران با سایر همسایگان به‌خصوص همسایگان عرب نیز کمک کند. تا کنون گامهای مؤثری برای بهبود روابط با امارات متحده عربی و بحرین برداشته شده و لازم است این فرایند در روابط با سایر کشورهای عربی نیز دنبال شود.
توسعه روابط با کشورهای حوزه خلیج فارس،جدای اهمیتی که فی نفسه دارد، به رفع یکی دیگر از معضلات جدی سیاست خارجی کشور، یعنی توسعه پیمان ابراهیم و افزایش نفوذ رژیم صهیونیستی در مرزهای جنوبی ایران نیز کمک می‌کند و میتواند سبب توقف و حتی فروپاشی این پیمان خطرناک شود. البته پر واضح است که رژیم اسرائیل تلاش زیادی برای برهم‌خوردن این روابط خواهد کرد؛ بنابراین یکی از چالش‌های اساسی ایران در سال جدید مدیریت درست روابط با همسایگان عرب و جلوگیری از تیره شدن مجدد روابط با این کشورها خواهد بود.
مسائل قفقاز، از جمله درگیری جمهوری آذربایجان با ارمنستان و به‌خصوص رویکرد غیر سازنده باکو نسبت به ایران هم از دیگر موضوعات اساسی در سیاست خارجی ایران در سال 1402 خواهد بود. از زمان جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ حکومت باکو با تحریک رژیم اسرائیل تلاش عمده‌ای برای قطع ارتباط مرزی ایران با ارمنستان و ضربه‌زدن به منزلت ژئوپلیتیک ایران انجام داده است. ایجاد کریدور زنگزور که در صورت اجرایی‌شدن لطمه بزرگی به منافع و موقعیت ژئوپلیتیک ایران خواهد زد، چالش عمده‌ای در سیاست خارجی کشور محسوب می‌شود. همچنین بعد از حادثه عجیب حمله به سفارت آذربایجان در تهران و تصمیم به تخلیه این سفارت توسط مقامات باکو، اهانت‌های زیادی به صورت رسمی و نیمه‌رسمی علیه ایران و تمامیت ارضی کشور مطرح شده که تاکنون با خویشتنداری و صبوری ایران همراه بوده است. بر این اساس، باتوجه‌به نفوذ روزافزون اسرائیل در آذربایجان و تحرکات این رژیم برای ایجاد اختلاف بین کشورهای منطقه، ضرورت دارد ج.ا.ایران با اتخاذ یک رویکرد فعال و بازدارنده نسبت به حل‌وفصل این بحران نیز اقدام کند.
بحران افغانستان و رویکرد طالبان نسبت به زنان، شیعیان و مدارس و مکاتب آنها و نیز حق آبه هیرمند و تشکیل دولت فراگیر در این کشور از دیگر مسائل جدی است که در سال 1402 باید تدبیری برای آن اندیشیده شود. این گروه علی‌رغم سیاستهای اعلامی، در مدت نزدیک به دو سالی که بر سر کار آمده هر جا توانسته مزاحمت‌های مرزی برای ایران ایجاد کرده و تخصیص حقابه هیرمند به کشورمان را با مشکل مواجه ساخته است. در سطح منطقه‌ای، پیگیری بحران‌های زیست محیطی مشترک با کشورهای همسایه همچون بحران گردوغبار، خشکسالی و سدسازی‌های بی رویه برخی از این کشورها نیز در کنار سایر موارد گفته شده لازم است جزو اولویت های سیاست خارجی ایران در سال 1402 باشند.
اما در سطح بین المللی، بی شک مهم‌ترین چالش ایران در سال 1402 نیز همچون سالهای گذشته، موضوع پرونده هسته‌ای و احیای برجام است. در شرایط کنونی که کشور تحت تحریم و فشار‌های ظالمانه بین المللی قرار دارد؛ لازم است اقدام فوری توام با عزت، مصلحت و حکمت برای خروج از این وضعیت، احیای برجام و رفع تحریم‌های ظالمانه صورت بگیرد و پس از آن تدابیری نیز برای خروج از لیست سیاه اف ای تی اف اندیشیده شود تا قطار اقتصاد کشور به ریل اصلی و طبیعی بازگردد.
ایجاد تعادل و توازن در روابط خارجی کشور، سنگین نکردن ناموزون وزنه تعادلی سیاست خارجی به سمت شرق یا غرب و بازی متعادل با کارت همه کشورها و قدرت های اثرگذار بین المللی به منظور ایجاد رقابت بین آنها برای همکاری با ایران و بهره‌گیری حداکثری از توافقات راهبردی با روسیه و چین از دیگر اولویتهای راهبردی سیاست خارجی ایران است. بر این اساس، ایجاد توازن در سیاست خارجی باید از دیگر اولویت های کلیدی سیاست خارجی ایران در سال 1402 باشد.
پیشرفت های علمی
ساحت علم، بی‌تردید، یکی از ارکان اصلی در نظام حکمرانی در هر جامعه‌ای محسوب می‌شود؛ این مهم، در جامعه ما، بنا بر التفات ویژه‌ای که مقام معظم رهبری بدان دارند و سال گذشته (1401) را به عنوان «تولید دانش بنیان و اشتغال آفرین» نامگذاری کردند، اهمیتی دو چندان می‌یابد و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان را به یکی از نقاط استراتژیک و کلیدی بدل می‌کند.
از این رو، اکنون که یکسال (11 آبان 1402) از مدیریت جدید به سکانداری روح الله دهقانی فیروزآبادی در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان گذشته است، مروری اجمالی به برخی از دستاوردهای این دوره یکساله داشته باشیم.
عملیاتی کردن منویات مقام معظم رهبری در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان
اگر مروری بر دستاوردهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در یکسال گذشته، داشته باشیم؛ تلاش برای تحقق بخشی به منویات مقام معظم رهبری در راستای دانش بنیان شدن اقتصاد بیش از هر دستاورد دیگری خود را می‌نمایاند، از شواهد این مدعا، می‌توان به «اجرای نظام جدید ارزیابی و حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان» اشاره‌کرد. در این نظام جدید، نقش‌آفرین ساختن شرکت‌های دانش بنیان در اقتصاد، زندگی و جامعه محور اصلی ارزیابی است و طی آن شرکت‌های دانش‌بنیان، براساس نقشی که در زیست‌بوم اقتصاد دانش‌بنیان ایفا می‌کنند، اولویت‌بندی می‌شوند و هدف از این شیوه ارزیابی، ارتقا نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در اقتصاد و تحول جامعه است.
تحقق گفتمان دولت در خدمت رسانی و محرومیت زدایی
معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در یک سال گذشته، به نوعی وامدار گفتمان دولت سیزدهم هم بود؛ خدمت‌رسانی، مردم‌مداری و عدالت از دال‌های مرکزی این گفتمان است و سهم معاونت علمی در اجرایی کردن این مؤلفه‌ها را می‌توان در برنامه‌هایی همچون آبادیران دید که به نوعی دغدغه محرومیت‌زدایی را در اکنون و امروز جامعه دنبال می‌کند در این برنامه زدودن محرومیت‌ها با نگاه فناورانه و با میدان دادن به اهالی فناور صورت می‌گیرد.
این برنامه ملی در اولین اقدام خود، 23 خرداد ماه سال جاری، نمایشگاهی(آبادیران) را در مصلی تهران برگزار کرد و توانست چیزی حدود 300 شرکت فناور و دانش‌بنیان فعال در حوزه آبادانی کشور را با خود همراه کند و جریان محرومیت‌زدایی را با تکیه بر زیست‌بوم نوآوری و فناوری کلید بزند و در قدم بعدی این برنامه محرومیت زدایی را با نگاهی منطقه‌ای هم در دستور کار داد و می‌کوشد تا با بهره‌گیری از شرکت‌های دانش‌بنیان هر منطقه به رفع محرومیت‌های آن همت گمارد.
همچنین برنامه «برش استانی اقتصاد دانش‌بنیانی » نیز از دیگر برنامه‌هایی است که به نوعی گفتمان دولت سیزدهم را در مردم‌مداری و عدالت، نمایندگی می‌کند؛ در این طرح، سهم برابری از حمایت‌ها و فرصت‌سازی‌ها برای توسعه دانش‌بنیان پیش‌روی استان‌های مختلف کشور قرار گرفته است. چراکه وقتی شرکت‌ها و ظرفیت‌های فناورانه در چند کلانشهر به‌ویژه تهران متمرکز شود، نخبگان و اهالی فناوری هم به این کلانشهر‌ها جذب می‌شوند و این چرخه معیوب موجب حمایت بیشتر از نقاط برخوردار و محرومیت نقاط کمتر برخوردار می‌شود.
ورود جدی به عرصه های نوظهور
توجه خاص به فناوری «هوش مصنوعی» که از حوزه‌های نوظهور امروز جوامع محسوب می‌شود از دیگر دستاوردهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در سال گذشته است و در این راستا، تدوین سند ملی هوش مصنوعی را هم در دستور کار خود قرار داده است. از آنجا که فناوری هوش مصنوعی در گامهای اولیه خود به سر می‌برد و همه جوامع در به کارگیری آن اول راه هستند، این عرصه ( هوش مصنوعی) به مثابه فرصتی پیش روی ما است و با ورود به موقع به آن می‌توانیم فاصله فناورانه خود از کشورهای پیشتاز کمتر کنیم و این نکته‌ای است که در یکسال گذشته محل توجه اهالی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان قرار گرفت و در این راستا، با برخی از کشورها اعم از حوزه آسیای میانه، حوزه شرق مثل چین و حتی برخی از کشورهای اروپای شرقی این موضوع، ( هوش مصنوعی) را پیش برده است. «تعریف، راهبری و حمایت از طرح‌های فناورانه پیشران در حوزه هوش مصنوعی»، «تعریف، راهبری و حمایت از طرح‌های فناورانه پیشران در حوزه خانه هوشمند»، «بازنگری دوره‌های آموزش ضمن خدمت کارکنان در حوزه فناوری اطلاعات»، «هوشمندسازی دولت و حکمرانی الکترونیک» و.... از دیگر اقداماتی است که معاونت علمی در سالی که گذشت در حوزه ورود به عرصه‌های نوظهور در دستور کار خود داشت.
تغییر در ساختار ستادهای توسعه فناوری
با روی کار آمدن دهقانی فیروزآبادی، با توجه به ارتقای ساختار سازمانی معاونت علمی و با هدف توسعه فناوری‌های راهبردی با تکیه بر روندهای جهانی، این معاونت فهرست ستادهای جدید توسعه فناوری‌های راهبردی را منتشر کرد.
در این فهرست نام 8 ستاد جدید درج شد:
ستاد توسعه فناوری‌های اپتیک و کوانتوم / ستاد توسعه فناوری‌های اتصال‌پذیری و ارتباطات /
ستاد توسعه فناوری‌های زیستی و پزشکی دقیق (ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی با حفظ ساختار ذیل این ستاد فعالیت خواهد کرد) / ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته / ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی / ستاد توسعه فناوری‌های مالی و حکمرانی / ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو / ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک
با توجه به ارتقای ساختار سازمانی معاونت علمی فناوری و با هدف شتابدهی نوآوری‌های فناورانه در زنجیره‌های بزرگ اقتصادی، توسعه فرصت‌های سرمایه‌گذاری در اقتصاد دانش‌بنیان، حمایت از توسعه بازار محصولات فناورانه، ایجاد زمینه شکل‌گیری ابَربازیگران فناوری و نهایتاً افزایش سهم دانش‌بنیان‌ها در تولید ناخالص ملی و بهبود تراز تجاری کشور، فهرست ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در معاونت علمی به شرح ذیل دسته‌بندی و نهایی شده است:
ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان انرژی/ ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان حمل و نقل و فضایی / ستاد توسعه اقتصاد دیجیتال / ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی/ ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان سلامت/ ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان غذا و کشاورزی/ ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان آب، اقلیم و محیط زیست / ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ماشین‌سازی و تجهیزات صنعتی پیشرفته / ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معدن و صنایع فلزی / ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان گیاهان دارویی و طب سنتی / ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان عمران و ساختمان / نفوذ فناوری در ساختار حکمرانی و اجرایی
معاونت علمی و فناوری، در سالی که گذشت توجه ویژه‌ای به ورود فناوری به حوزه‌های مختلف اجرایی داشت؛ از حوزه‌های فرهنگی و خلاق تا حوزه‌هایی همچون مدیریت انرژی و پسماند همه در دایره و حیطه کاری آن قرار داشت و این دغدغه به مثابه یک کلان روایت در تمام پروژه‌ها اعم از طرح‌های کلان و پیشران ساری و جاری بود. از جمله اقدامات صورت گرفته در این حوزه می‌توان به «تعریف، راهبری و حمایت از طرح‌های فناورانه پیشران در حوزه الکترونیک و میکروالکترونیک»، «مدیریت منابع آب و توسعه و استفاده از آب خاکستری و بازچرخانی آب» برای مدیریت مصرف آب، «ایجاد شتابدهنده فناوری‌های مدیریت پسماند» برای مدیریت پسماند، «تجاری‌سازی ساخت کولر‌های آبی بهینه شده و جایگزینی با کولر‌های فعلی در هماهنگی با طرح کاهش مصرف برق» و «هوشمندسازی مصرف برق با ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان و فناور» برای مدیریت مصرف انرژی، «تسهیل و تسریع ایجاد شرکت‌های زایشی در پژوهشگاه صنعت نفت و سایر واحد‌های تابع» برای توسعه صنعت نفت، «تعریف، راهبری و حمایت از طرح‌های فناورانه پیشران در حوزه بهداشت، ایمنی و محیط زیست» برای حفاظت از محیط زیست، «سفارش ساخت بالن پایش مخاطرات طبیعی از بالا و تهیه نرم‌افزار‌های شبیه‌ساز مدیریت بحران برای پایش مخاطرات طبیعی»، «توسعه فناوری‌های نوین جهت نشت‌یابی و کاهش هدررفت آب» و «اجرای طرح پیشرو و هوشمندسازی مصرف آب با ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور» برای کاهش هدر رفت آب و هوشمندسازی مصرف آب، «تولید و عرضه صنعتی مسکن با اولویت بهینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش قیمت تمام شده ساخت مسکن، افزایش کیفیت و سرعت ساخت با توجه به سند ملی آمایش سرزمین و معماری ایرانی ـ اسلامی» اشاره کرد.
