گرد وغبار یكی ازاثرهای شوم، خشكسالی است كه علاوه برایجاد مشكل های زیست محیطی،حیات شهروندان را نیز درمعرض خطر قرار می دهد و ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دارد.
گرد وخاك مساله ای است كه در سال های اخیر به یكی از چالش های مهم محیط زیستی قم تبدیل شده و نگاه مسئولان و مردم استان را متوجه خود ساخته است.
خشك شدن تالاب ها و دشت های قم در كنار تخصیص نیافتن حقابه های تعیین شده برای احیای بیابان های استان، باعث شده است، گرد و خاك در تمامی ایام سال به خصوص در فصل گرما، مهمان ناخوانده آسمان باشد و هوا را آلوده سازد.
هوا منبع اصلی تنفس و حیات موجودات است و اگر فكری برای سالم سازی آن از آلودگی های مختلف همچون گردو خاك صورت نگیرد، ممكن است منجر به ایجاد اعتراض شهروندان شود و زندگی در قم را مانند آنچه در خوزستان رخ داده است، با مشكل های محیط زیستی فراوانی رو به رو كند.

105 هزار هكتار از بیابان های قم كانون ریزگرد است
به منظور واكاوی مساله، خبرنگار ایرنا گفت و گویی را با مسئولان و كارشناسان مرتبط با این موضوع به انجام رساند؛ مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری قم پیرامون ابعاد مختلف چالش نفوذ گرد و خاك در آسمان استان، گفت: از وسعت یك میلیون و 123 هزارهكتاری این استان ، 400هزار هكتار در آستانه بیابان شدن، 176 هكتار بیابان و 105هزار هكتار از مناطق بیابانی به كانون تولید گرد و خاك تبدیل شده است.
سید محمد تقی سجادی بیان كرد: در سال های اخیر قم با چالش های زیست محیطی اساسی مواجه بوده است كه از مهمترین آنها می توان به كاهش منابع آبی و خشك شدن دشت های استان اشاره كرد.
وی بیان كرد: آورد رودخانه های قمرود و قره چای در منطقه مركزی ایران به قم، نزدیك به صفر شده و استان نیز در تامین آب مورد نیاز خود با چالش های اساسی از جمله شور بودن آب چاه ها، مواجه است.
وی ادامه داد: در این شرایط تنها راهكار، استفاده از گونه های مقاوم و كم آب بر برای ایجاد پوشش گیاهی در مناطق بیابانی استان است تا از بلند شدن گرد و خاك جلوگیری شود.
سجادی با اشاره به وضعیت بحرانی دریاچه نمك نیز گفت: در نتیجه كاهش ورودی منابع آبی و همچنین برخی فعالیت های انسانی در حوضه آبریز دریاچه نمك، هم اكنون منطقه ای كه روزگاری دارای پوشش گیاهی بود به بیابان های خشك و كانون های تولید گرد و غبار تبدیل شده است.
وی ادامه داد: این اتفاق باعث می شود دشت ها و زمین های كشاورزی اطراف دریاچه به دلیل شور شدن منابع آبی و سطح زمین، دیگر قابلیت كشت گیاه را نداشته باشد و به تدریج تبدیل به بیابان و كانون گرد و غبار شود.
وی بیان كرد: اگر حقابه های اختصاص یافته برای دریاچه نمك به آن وارد نشود، نفوذ گرد و غبارهای نمكی به شهرهای مركزی ایران همچون قم و تهران دور از انتظار نخواهد بود.
دریاچه نمك در ناحیه شرقی استان قم و درحد فاصل سه استان قم، سمنان و اصفهان قرار گرفته و بزرگترین دریاچه فصلی و فراشور كشور است كه حدود 200 هزار هكتار وسعت داشته و یك سوم آن در محدوده جغرافیایی قم قرار گرفته است و دارای ساختار زمین شناختی كم نظیر شامل پوسته نمكی و حاشیه باتلاقی است.
این دریاچه كه در دهه های گذشته از طریق رودخانه های كرج، جاجرود، شور، قمرود و قره چای كاملا پرآب بوده است، اكنون با قطع حقابه ها، خشكسالی مستمر و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی كه باعث پیشروی آب های فراشور در سفره های زیرزمینی به سمت دشت ها و نابودی پوشش گیاهی و اكوسیستم منطقه شده، به یكی از كانون های فعال القاء ریزگردها در منطقه تبدیل شده است.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری قم گفت: با همكاری خیران و مردم ساكن در اطراف مناطق بیابانی استان می توانیم اراضی ملی تحت مالكیت دولت را برای بهره برداری در بخش های مختلف از جمله توسعه گردشگری بوم محور به مردم محلی واگذار كنیم و از این طریق علاوه بر آباد كردن بیابان ها، مانع از خشك شدن كامل پوشش گیاهی منطقه شویم.
وی با تاكید بر این كه هرگونه فعالیت عمرانی درسطح استان باید دارای پیوست زیست محیطی باشد، افزود: طبیعت قم به دلیل خشكسالی های اخیربسیار شكننده شده است و خسارت های وارده به آن ازطریق فعالیت های عمرانی می تواند صدمات جبران ناپذیری را به عرصه های منابع طبیعی وارد كند.
وی ادامه داد: خسارت های اجرای هرگونه فعالیت عمرانی به طبیعت در قم باید مشخص و برای جبران آن تلاش شود در غیر این صورت، سطح بیابان های قم افزایش و سلامت مردم به دلیل نفوذ گرد و خاك بیشتر در هوا در معرض آسیب قرار می گیرد.

سد سازی مانع كنترل ریزگردهای دشت مسیله قم شده است
سجادی گفت: سدهای احداث شده در مسیر رودخانه های منتهی به دشت مسیله قم مانع ورود آب به این كانون بحران، و كنترل ریزگردها شده است.
وی افزود: بر اساس مطالعات انجام شده از سوی محققان و پژوهشگران منابع طبیعی، كانون های ریزگرد در استان قم شامل 27 هزار هكتار در بخش شمال غربی و سمت كوه نمك، حدود 42 هزار هكتار در قسمت شمال شرقی و ضلع شرقی آزاد راه قم - گرمسار در نزدیكی دشت مسیله و یك عرصه 22هزار هكتاری در حسین آباد میش مس در جنوب شرقی استان و یك بخش دیگر پیرامون دشت قم است.
منطقه شكار ممنوع دشت مسیله با مساحت بیش از 60 هزار هكتار در شرق استان قم واقع شده است و در حال حاضر با قطع حقابه ها، خشكسالی مستمر و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و نابودی پوشش گیاهی و اكوسیستم منطقه، به یكی از كانون های فعال القاء گرد و غبار در منطقه تبدیل شده است.
وی توجه به معضل ریزگردهای قم به دلیل همجواری این استان با مراكز عمده جمعیتی و صنعتی كشور از جمله تهران را امری اجتناب ناپذیر توصیف كرد و افزود: به دلیل سد سازی های صورت گرفته هیچ آبی از رودخانه های قمرود، قره چای، كرج و جاجرود وارد دشت مسیله نمی شود.
سجادی همچنین با اشاره به نقش همراهی طبیعت در كنترل محدود پدیده ریزگردها، آب رودخانه شور را تنها شریان ورودی به دست مسیله دانست و افزود: بواسطه ورود 10 تا 20 متر مكعب آب ناشی از سیلاب این رودخانه در هنگام بارندگی، 14هزار متر مكعب از دشت مسیله به جنگل های انبوه گز تبدیل شده است.
وی ادامه داد: برای پیشگیری از بحرانی شدن بیش از پیش معضل ریزگردها، عملیات بوته كاری یكهزار و 385 هكتار از اراضی استان كه از سال گذشته آغاز شده بود، امسال نیز ادامه پیدا می كند.
وی بیان كرد: در گذشته هشت هزار و 500 هكتار از اراضی مستعد بیابانی استان بوته كاری شده كه بسیاركم و ناچیز است.
سجادی گفت: رویكرد منابع طبیعی برای توسعه بوته كاری و كاشت درختچه های گز در اراضی استان استفاده از توان خیرین است كه در این خصوص از سوی بنیاد بركت بازدیدی به عمل آمده و قرار است در قالب تعاونی هزار هكتار را اجرا كند.
خشكسالی درقم عامل گرد و غبار در مركز كشور
همچنین مدیركل حفاظت محیط زیست استان قم، در گفت و گو با ایرنا، افزود: تخریب و فرسایش خاك در قم به ویژه در دشت مسیله به دلیل خشكسالی و پیشروی آب شور و در نتیجه از میان رفتن پوشش گیاهی، یكی از مهمترین علت های تولید گرد و غبار در مركز كشور است.
تورج همتی با بیان اینكه توسعه درختكاری و فضای سبز در جهت تثبیت خاك و جلوگیری از فرسایش بی رویه خاك بسیار مؤثر خواهد بود، گفت: در این جهت باید گونه های مقاوم و كم آب بر در نقاط حساس و كانون های تولید گرد و غبار كاشته شده و با توجه به كمبود شدید منابع آبی، حتما از تصفیه فاضلاب ها برای آبیاری استفاده شود.
وی ادامه داد: دستگاههای اجرایی ذیربط برای مقابله با فرسایش آبی و بادی خاك در قم باید هماهنگی و مشاركت داشته باشند و این مساله در كارگروه مخاطرات زیست محیطی استان، مورد توجه قرار گرفته است.
تبدیل شدن قم به كانون ریزگردهای نمكی
معاون فنی سازمان حفاظت محیط زیست استان قم نیز در گفت و گو با ایرنا، بیان كرد: 200 هزار هكتار پهنه نمكی دریاچه نمك آماده است تا در صورت تخصیص نیافتن حقابه ها و استفاده بی رویه از منابع آبی موجود، با انتشار گسترده گرد و غبار، قم را به خوزستانی دیگر تبدیل كند.
سید احمد شفیعی، افزود: حوزه آبریز دریاچه نمك بیش از نیم قرن است بر اساس برخی فعالیت های انسانی دچار آسیب شده و اگر این روند ادامه یابد در آینده نزدیك مهمترین كانون های سیاسی، اجتماعی و صنعتی كشور كه درقلب ایران قرار دارد با بحران انتشار گرد و غبار ناشی از خشك شدن دریاچه نمك رو به رو می شود.
وی بیان كرد: با وجود برداشت بیش از یك میلیارد متر مكعبی از ذخایر آبی دریاچه نمك در سال های اخیر، این دریاچه هنوز نفس می كشد و سطح آن مرطوب است و ریزگردهای نمكی از دل آن بلند نشده است، اگر این ریزگردها در آسمان منتشر و با آلودگی های شیمیایی موجود در هوا تركیب شود باید گفت سلامت انسان ها و سایر موجودات زنده به شدت در معرض خطر قرار می گیرد.
معاون سازمان حفاظت محیط زیست قم گفت: دریاچه نمك 15 برابر مساحت شهر قم وسعت دارد و گرد و غبار ناشی از خشك شدن آن كه در جهت وزش بادهای غالب استان به خصوص در فصل تابستان منتشر می شود، آسیب جدی برای محیط زیست و سلامت شهروندان قمی به همراه خواهد داشت.
وی افزود: گرد و غبار ایجاد شده از دریاچه نمك می تواند طوفان های نمكی در ایران مركزی به راه بیندازد و شهرهای مختلف كشور را به كانون های بحران زیست محیطی تبدیل كند.
ضرورت شناسایی دقیق كانون های تولید گرد و غبار در استان
مدیركل هواشناسی استان قم نیز در این رابطه با اشاره به لزوم شناسایی كانون های اصلی تولید گرد و غبار به ایرنا، گفت: داشتن اطلاعات كافی در مورد منشاء گرد و خاك استان و همچنین استفاده از دیدگاه های كارشناسان، مهمترین اقدام برای حل دایمی این پدیده است.
یحیی زارع بیان كرد: استان قم در سال های اخیر با خشكسالی های متوسط و شدید مواجه بوده و كاهش بارندگی را تجربه كرده است، بنابراین میزان رطوبت خاك در قم كاهش یافته و شرایط برای نفوذ گرد و خاك به آسمان با كمترین وزش باد، مهیا شده است.
وی ادامه داد: اكنون وضعیت استان قم به نحوی است كه با قطع شدن بارندگی ها، زمینه برای حضور گرد و غبار درآسمان فراهم می شود؛ برای مثال در سال 94 كه میزان بارندگی ها نسبت به سال گذشته كمتر بود، آسمان قم در یك سوم ایام سال آلوده به گرد و خاك بود.
زارع گفت: باید حقابه های مصوب برای احیای تالاب ها و بیابان های استان قم از طریق استان های بالا دست تامین شود و اگر این كار هرچه سریعتر انجام نشود سلامتی شهروندان به خصوص اقشار ضعیف همچون كودكان و سالمندان در معرض خطر جدی قرار می گیرد.
وی افزود: نداشتن اطلاعات صحیح از میزان منابع آبی موجود، باعث شده است كه در بسیاری از مناطق استان، برداشت بی رویه آب از سفره های زیر زمینی باعث فرونشست زمین، سست شدن خاك و تبدیل شدن آن به بیابان شود.

** حل مشكل گرد وغبار درقم نیاز به عزم ملی دارد
وی ادامه داد: حل مشكل گرد و غبار در آسمان استان قم نیاز به عزم ملی دارد تا از تبعات منفی آن جلوگیری شود و اگر این موضوع با نگاه كارشناسی مورد توجه قرار نگیرد، بسیاری از استان های همجوار نیز در آینده نزدیك درگیر آن خواهند شد.