فاطمه مداح نظری - آلودگی هوا یکی از بحران‌های محیط زیستی است که آثار منفی آن بر ابعاد مختلف زندگی انسان و سایر موجودات نمود پیدا کرده است. گرد وغبار یکی از انواع آلاینده‌های هوا است که در سال‌های اخیر به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک مشکلات فراوانی را ایجاد کرده است. مهمترین راهکار مدیریت پدیده گرد وغبار، شناسایی کانون تولید به منظور کنترل آن از منشا است.
در نقشه کاربری اراضی، آن دسته از فعالیت‌هایی که می‌توانند منشا تولید گرد وغبار باشند شناسایی و اولویت‌بندی شدند. در شاخص‌های دیگر نیز کاهش پوشش گیاهی، کاهش رطوبت خاک و کاهش زبری زمین به عنوان شاخص‌های موثر بر افزایش پتانسیل گردو غبار در نظر گرفته شدند. در نهایت ضمن وزن‌دهی شاخص‌های مختلف از تلفیق شاخص‌ها، مناطق دارای بیشترین پتانسیل ایجاد گرد و غبار شناسایی و اولویت بندی شدند. حساس‌ترین مناطق در شمال غرب استان و همچنین بخش‌هایی از شرق و مرکز واقع شده اند. از سوی دیگر، گسترش بسیار شدید مناطق با پتانسیل بالای تولید گرد و غبار در کشور، طی دوره مورد مطالعه، مشاهده می شود. این مساله، لزوم توجه جدی و انجام اقدامات مدیریتی را نمایان می‌سازد.
شناسایی کانون های ریزگرد با استفاده از روش های متعددی همچون تکنیک دورسنجی و ماهوارهای، مطالعات رسوب شناسی و ژئوشیمی، ردیابی رسوب با کمک مدلهای آماری و داده کاوی و یا تلفیـقی از این روش ها امـکان پذیر اسـت. مهمترین عوامل ایجاد ریزگرد عبارتند از خشکسالی، فرسایش، عدم وجود پوشش گیاهی و هم چنین مدیریت ناصحیح منابع آبی می باشد. برای مقابله با آثار ریزگرد مالچ پاشی، احداث بادشکن، احداث تله های رسوبی و مدیریت صحیح منابع آب از مهمترین فاکتورها و راهکارهای کاهش توفان های ریزگرد و تثبیت کانون های گردوغبار می باشد. پدیده ریزگرد تاثیر مستقیم بر سلامت انسان و بخش کشاورزی و ساخت و ساز و تاثیر مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد و کاهش کیفیت زندگی داشته است.
فرسایش بادی از مهمترین فرآیندهای بیابانزایی در مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود. این فرآیند سبب تخریب اراضی، خاک، منابع آب و غیره می شود. پدیده گرد و غبار گرد و غبار بعنوان یکی از مهم ترین پیامدهای فرسایش بادی در سطح ایران و جهان و بویژه در منطقه غرب و جنوب غرب کشور مطرح است.
در خصوص گرد و غبار استان قم چنین گفته شده است، بیابان های اطراف مجتمع پالایشگاهی سراجه یکی از کانون های فعال گرد و غبار استان قم می باشد که براساس نظر کارشناسان محیط زیست در صورت عدم تخصیص منابع کافی جهت اقدامات مقابله ای ، می تواند استان های همجوار را نیز درگیر این پدیده کند.
گرد و غبار در استان ایلام نیز کانون های دیگری دارد. پدیده گرد و غبار یکی از زیان‌بارترین بلایای طبیعی مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان و به خصوص ایران بوده و مشکلات زیست‌محیطی و انسانی را در این نواحی به وجود آورده است. علت اصلی وقوع پدیده‌ی گرد و غبار در ایران، تغییر اقلیم، تخریب عرصه‌های طبیعی و نابودی پوشش گیاهی اعم از جنگل‌ها و مراتع و گسترش بیابان در کشور و نیز در کشورهای همسایه به‌ویژه عراق هست. استان ایلام به دلیل همجواری با پهنه‌های وسیع بیابانی نظیر صحرای عراق به طور مکرر در معرض گرد و غبارهای شدید قرار می‌گیرد. هدف از این پژوهش شناسایی کانون‌ها و نقاط بحرانی تولید گرد و غبار در استان ایلام می‌باشد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با بیان اینکه برخی از کانون‌های گرد و غبار در کشور گسترده و در بعضی مناطق نیز کانون‌های جدید تشکیل شده‌اند، گفت: غلظت گرد و غبار در بهار تا اواسط تابستان در بیشترین میزان قرار دارد.
مدتی از تعطیلات نوروزی نگذشته بود که سازمان هواشناسی هشدارهایی مبنی بر وزش باد، خیزش گرد و خاک و نفوذ گرد و خاک از کشورهای همسایه صادر کرد این درحالیست که سال گذشته نیز در همین بازه زمانی با افزایش گرد و خاک کیفیت هوای تهران کاهش یافت و به شاخص به ۵۰۰ رسید.
احد وظیفه درباره منشا گرد و غبارهای بهاری اظهار کرد: گرد و غبار موجود در عراق و ایران سیستم‌های مهاجری هستند که در فصل بهار از غرب به شرق و یا شرق به غرب منتقل می‌شوند و تا اواسط تابستان بیشترین شدت، غلظت و گستردگی را دارند. علت بروز آنها نیز کمبود رطوبت و نبود ساز و کار مناسب، خشکی محیط، کم‌بارشی و خشکسالی‌های سالانه است.
وی افزود: هنگامی که زمین خشک می‌شود و این خشکی و خشکسالی تداوم دارد، آمادگی بیشتری برای رهاسازی خاک پیدا می‌کند و وزش بادهای معمولی هم به‌راحتی می‌تواند در این رهاسازی گرد و خاک تاثیرگذار باشند. در واقع با ضعیف بودن پوشش گیاهی، کمبود سبزینگی و علفزارها و افزایش مناطق کویری و خاک لخت در معرض باد و فرسایش بادی به خصوص در فصل بهار خیزش گرد وخاک فراوان‌تر می‌شود.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با تاکید بر اینکه متاسفانه در سال جاری نیز در عراق و سوریه بارش‌ها مناسب نبوده است، گفت: به دلیل کاهش بارندگی در این مناطق، عمده گرد و خاک‌های ایران نیز از مناطق عراق، سوریه و اردن نشات می‌گیرد بنابراین با وجود این کم‌بارشی‌ها می‌توانیم انتظار گرد و خاک‌هایی به شکل فراوان‌تر در کوتاه‌مدت داشته باشیم.
وی درباره شدت و غلظت این گرد و غبارها گفت: شدت گرد و غبار به‌طور کامل به سرعت باد بستگی دارد. جهت حرکت سامانه‌ها مسیر انتقال گرد و خاک را مشخص می‌کند. گرد و غبارها غالبا از مناطق شرقی سوریه، مناطق شرقی اردن و مناطق غربی و مرکزی تا جنوبی عراق - که گرد و خاک خیز هستند - سرچشمه می‌گیرند و به ایران منتقل می‌شوند.
وظیفه ادامه داد: در کنار این مناطق می‌توان به سامانه‌های جنوبی و وزش باد از جنوب به شمال و انتقال گرد و خاک از عربستان به ایران اشاره کرد.
وی تاکید کرد: علاوه بر کانون‌های خارجی، مناطقی در کشور هستند که یا در سال‌های اخیر کانون‌های گرد و خاک جدید را تشکیل داده‌اند و یا از گذشته بوده‌اند و وسعت آنها افزایش یافته است. از جمله این مناطق به بخش‌هایی از جنوب تهران، جنوب استان البرز -که در گذشته دشت، بستر رودخانه، دریاچه‌های فصلی و آبگیرهای فصلی بودند - و تالاب گاوخونی استان اصفهان می توان اشاره کرد چراکه خشک و به مناطق مستعد خیرش گرد و خاک تبدیل شده‌اند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ادامه داد: از جمله مناطق دیگری که به کانون‌های گرد و غبار تبدیل شده‌اند می‌توان به استان قم و دریاچه نمک قم و اطراف آن و دریاچه ارومیه اشاره کرد که در سال‌های گذشته با وزش بادهای شدید و به علت خشکی دریاچه و کاهش وسعت آن، مناطقی از بستر آن که در گذشته زیر آب بودند در معرض فرسایش بادی قرار دارند.
وی افزود: در شرق کشور، دریاچه هامون به دلیل خشکسالی‌های گسترده گذشته و خشکسالی که در سال جاری دچار آن هستیم به کانون گرد و غبار تبدیل شده است و وزش بادهای شمالی که از بستر دریاچه هامون عبور می‌کند موجب تولید گرد و غبار می‌شود.
وظیفه ادامه داد: به احتمال زیاد در ادامه سال استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و بعضی مواقع هرمزگان بیشتر در معرض گرد و خاک قرار خواهند گرفت چرا که عمده جریانات گرد و خاک تولیدی در این منطقه مربوط به جنوب هستند. افزایش سرعت باد در نوار مرزی شرق کشور موجب خیزش گرد و خاک از بستر دریاچه هامون و همینطور جازموریان و ایجاد گرد و خاک در هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه مناطق نام برده کانون‌های اصلی گرد و خاک در کشور هستند، ادامه داد: برخی کانون‌های گرد و خاک در خارج از مرزهای کشور و در کشوری همچون ترکمنستان قرار دارند که امسال نیز شرایط جوی خشک داشت است و گرد و خاک از مناطق صحرایی ترکمنستان وارد می‌شود و استان خراسان رضوی و شرق کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد اما به‌طور کلی اصلی‌ترین کانون‌های گرد و خاک که کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهند از عراق و سوریه نشات می‌گیرند و فلات ایران را متاثر می‌کنند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی افزود: برخلاف برخی مناطق که به کانون‌های گرد و غبار تبدیل شده‌اند، در بعضی از مناطق کشور همچون استان‌های فارس، خوزستان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد بارندگی‌های خوبی ثبت شد و دریاچه‌هایی که در این مناطق بودند، آبگیری شدند و می‌توان اظهار کرد که در تولید گرد و خاک نقشی ندارند.
وظیفه در پایان در پاسخ به پرسش ایسنا مبنی بر اینکه آیا در سال جاری نیز گرد و خاک‌های شدید پیش‌بینی می‌شود یا خیر؟ تصریح کرد: این موضوع را به‌طور دقیق نمی‌توان پیش‌بینی کرد اما در برخی مناطق امکان تشدید کرد و غبار شرایط وجود دارد و در مناطق دیگر شرایط تقریبا مشابه سال گذشته است و در سال جاری نیز چنین شرایطی را خواهیم داشت.
رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور گفت: ۷۰ درصد منشأ گرد و خاک در کانون‌های داخل کشور است و مابقی موارد خارج از ایران در کشورهای عراق و سوریه و ... شناسایی شده است.
رهنما رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور گفت: در حال حاضر خود گردو غبار، کمبود بارش و گرمای هوا باعث مشکلات گرد و غبار در کشور می‌شود ما سال هاست که با پدیده گرد و خاک در کشورمان مواجهیم. گرد و خاک، پدیده نو ظهوری نیست و فقط حدت و شدت آن در سال‌های گوناگون مقداری متفاوت می‌شود.
او گفت: ما در چند سال گذشته توانستیم منشا و کانون‌های بالقوه گردو غبار را بررسی کنیم همچنین با توجه به نقشه‌های هواشناسی می‌توانیم روز و منشا گردوخاک که از کشورهای همسایه ورود پیدا می‌کنند را پیش بینی کنیم.
رهنما گفت: براساس گزارشات سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد فائو نزدیک به حدود ۷۵ درصد کانون‌های منشأ توفان‌های گردوخاک، طبیعی هستند که با افزایش کانون‌های منشأ انسان ساخت تعداد توفان‌های گردوخاک نیز در حال افزایش هستند.
او می گوید: با توجه به تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر تعداد و شدت طوفان‌های شن و گرد و خاک بیشتر شده و لذا ضرورت تأسیس مرکزی که بتواند مطالعات متمرکزی را درمورد عوامل به وجود آمدن این پدیده انجام دهد احساس شد و ما هم مرکز بین المللی مطالعات گرد و خاک کشور را تأسیس کردیم تا به صورت یکپارچه درمورد این موضوع تحقیق کند.
به گفته او، بر اساس تحقیقات و اطلاعات سازمان منابع طبیعی، سازمان هواشناسی و سازمان زمین شناسی ۷۰ درصد منشأ گرد و خاک در کانون‌های داخل کشور است و مابقی هم در خارج از ایران در کشورهای عراق و سوریه و غیره شناسایی شده است.
رییس مرکز امور بین الملل و کنوانسیون های سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر اینکه ایران کشوری مرجع در زمینه گرد و غبار است، گفت: گرد و غبار مانند بسیاری از پدیده های طبیعی دیگر ابعاد فرامرزی دارد بنابراین ریشه درمان آن به تعامل کشور با یکدیگر بر می گردد.
ناصر مقدسی در نشست تخصصی مشورتی در زمینه همکاری های منطقه ای برای ایجاد تاب آوری در برابر حوادث تدریجی شامل توفان های گرد و غبار و مدیریت اطلاعات برای مقابله با حوادث فرامرزی در آسیا و اقیانوسیه افزود: پدیده گرد و غبار در سال ها و دهه های اخیر در منطقه غرب آسیا و کشور ماتشدید شده است .
وی اظهار داشت: از سال 2010 به بعد تلاش هایی میان کشورهای موثر و متاثر در موضوع گرد و غبار در منطقه صورت گرفته و به علت ملاحظات و دلایل متعدد، پیشرفت ها چندان ثمربخش نبوده است زیرا مقابله با آن همکاری موثر تمام کشورها را می طلبد.
مقدسی ادامه داد: منطقه با مشکلات زیادی از لحاظ محیط طبیعی و اکوسیستم های طبیعی مواجه است، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا که به عنوان خاورمیانه شناخته می شود، از نظر منابع حیاتی بسیار آسیب پذیر است و از لحاظ منابع آبی نیز کشورها با هم تخاصم و مناقشاتی دارند، منطقه روی کمربند خشک جهانی واقع شده و میزان بارندگی آن بسیار کم است.
وی افزود: بر اساس گزارش هیات بین دولتی تغییرات آب و هوایی (IPCC)، مناطقی مانند ایران که در عرض میانی واقع شده اند با خسارات سهمگین ناشی از تغییر اقلیم مواجه هستند بنابراین موضوع برای منطقه ما بسیار حاد و پیچیده است و به راه حل اساسی آن هم با مساعی جمعی کشورها نیازمند است.
مقدسی اظهار داشت: کانون های بحرانی فرامرزی توسط مراکز تحقیقاتی و پژوهشی ایران و برخی سازمان های بین المللی مانند یونپ شناسایی شده است ، خوشه های فرستنده گرد و غبار در مرز بین عراق و سوریه و در خاک عربستان، اردن، صحرای ربع الخالی قرار دارد و بیشتر آنها از لحاظ پوشش گیاهی و میزان رطوبت متاثر شده اند بنابراین زمانی که باد بلند می شود گرد و غبار استان های غربی و جنوب غربی ایران را درگیر می کند.
وی گفت: در زمینه گرد و غبار موضوع را در دو سطح ملی و منطقه و بین المللی می بینیم، در سطح ملی سازمان حفاظت محیط زیست نهاد هماهنگ کننده حاکمیتی در بحث گرد و غبار است و دستگاه های اجرایی مانند وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری هم کار می کنند.
مقدسی افزود: کانون های اصلی بحرانی گرد و غبار در سطح ملی شناخته شده است اما به جهت گستردگی این مناطق باید با جدیت بیشتری پیش رویم، به عنوان مثال 300 هزار هکتار مناطق بحرانی گرد و غبار در اهواز و خوزستان شناسایی شده که با توجه به توان مالی دولت سالانه روی 30 تا 50 هزار هکتار از آنها کارهای تثبیت انجام می شود.
وی گفت: در بعد فرامرزی که در حوزه بین الملل سازمان محیط زیست قرار دارد تلاش های زیادی صورت گرفته است، با تمام کشورهای درگیر از جمله عراق، سوریه و ترکیه به صورت دو جانبه قرارداد و با قطر به صورت چند جانبه مَستر پلن داریم تا با همکاری سازمان های بین المللی بتوانیم مشکل گرد و غبار را مهار کنیم.
وی با اشاره به اینکه میزبانی اپدیم به ایران داده شده است افزود: ایران از لحاظ ظرفیت های علمی در زمینه مقابله با گرد و غبار جزو کشورهای مطرح است ، در مذاکرات مربوط به آن ایران همواره دست بالا داشته است ، اخیر از وزیر کشاورزی و محیط زیست نیجریه نامه ای دریافت کردیم تا تیمی را برای بازدید از اقدامات ما در مقابله با بیابان زایی به ایران اعزام کنند.
مقدسی تاکید کرد: ایران از لحاظ تکنیکی و علمی یک کشور مرجع است اما به هر حال نیازمند همکاری تمام کشورها برای مقابله با گرد و غبار هستیم که در این نشست کشورها تجربیات موفق خود را مطرح می کنند ؛ به عنوان مثال چین موفق شد با آب های تلخ و شور و غیرمتعارف با استفاده از انرژی های نو مناطق وسیعی از بیابان را به پوشش گیاهی و اکوتوریسم تبدیل کند. قطعا این کار به تنهایی از عهده کشورها بر نمی آید.
رییس مرکز امور بین الملل و کنوانسیون های سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: مناطق بیابانی ایران دارای پتانسیل بالای اقتصاد پایدار است اگر بتوانیم از این نمونه ها مانند چین استفاده کنیم قطعا در بهره برداری از این پتانسیل بسیار موفق خواهیم بود.
وی تاکید کرد: ایران از لحاظ فنی، تکنیکی و عملیاتی در مقابله با مسایل بیابان، شناسایی نوع گیاه، انواع مالچ پاشی و استفاده از سیستم های هشدار، بسیار پیشرفته هستیم فقط در برخی موارد کمبودهایی داریم مثلا ایستگاه های هواشناسی ما باید تقویت شوند.
مقدسی درباره منشا گرد و غبار گفت: منشا گرد و غبار یا داخلی و یا خارجی است، دربعد داخلی گام اول اولویت ما در جلوگیری از توسعه بیابان است بنابراین نباید بگذاریم تالاب ها خشک و جنگل ها نابود شود، اولویت دوم این است که کانون ها را بر اساس درجه شدت بحرانی شناسایی و مدیریت کنیم؛ کاری که دولت دارد انجام می دهد.
وی افزود: در بعد برون مرزی همواره اعلام کردیم که برای کمک، مطالعه و اعزام نیرو آمادگی داریم اما باید توجه داشته باشیم که بخش زیادی از کانون های گرد و غبار در مرز بین سوریه و عراق واقع شده اند که به تازگی از نیروهای داعش خالی شده و بنابراین کار در این مکان ها زمانبر است.
مقدسی تاکید کرد: در این زمینه تعامل با کشورهای همسایه همواره برقرار است، در نوامبر امسال نیز در لهستان نشست تغییر اقلیم برگزار می شود که کشورهای غرب آسیا در کنار هم جمع می شوند و ما موضوع را دوباره مطرح خواهیم کرد.
وی گفت: از سوی کشورهای دوست و همسایه تمایل برای همکاری وجود دارد اما بحث امنیتی آنها همواره مانعی برای این کار بوده است، البته ما بارها اعلام کردیم که امادگی اجرای طرح ها را به صورت پایلوت در این مناطق داریم.
مقدسی اظهار داشت: در این راستا مردم باید به مناطق خود برگردند، کشاورزی رونق بگیرد و پوشش گیاهی ایجاد شود تا آن کانون ها تعدیل شوند.
نشست تخصصی مشورتی در زمینه همکاری‌های منطقه‌ای برای ایجاد تاب‌آوری در برابر حوادث تدریجی شامل طوفان، گرد و غبار و مدیریت اطلاعات برای مقابله با حوادث فرامرزی در آسیا و اقیانوسیه موسوم به اپدیم به ریاست جمهوری اسلامی ایران و با شرکت نمایندگانی از سازمان‌های بین‌المللی و جهانی 14 و 15 آبان ماه در محل هتل اسپیناس در تهران برگزار می شود.
هدف اصلی این نشست، بررسی پیش‌نویس اطلس بلایای فرامرزی، توافق بر سر عناصر تبادل اطلاعات و چارچوب توسعه ظرفیت برای تصمیم‌گیری در مورد بلایای طبیعی و نیز ایجاد شبکه مشارکتی برای اجرا از طریق برنامه کار اپدیم است.
این نشست دو روزه تخصصی در قالب کارگاه آموزشی با حضور نمایندگان بلندپایه از سازمان‌های بین‌المللی و جهانی و نیز مدیران و صاحب‌نظران و کارشناسان کشورمان برگزار می‌شود.
