فاطمه مداح نظری - شهر قم به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و دینی جهان تشیع شناخته می‌شود. این شهر از دیرباز محل تجمع علما، مراجع تقلید و طلاب علوم دینی بوده و امروزه حوزه علمیه قم به عنوان بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین حوزه در جهان اسلام مطرح است. قم به دلیل حضور مرقد مطهر حضرت معصومه (س)، خواهر امام رضا (ع)، نقش مهمی در توسعه علمی و فرهنگی جهان تشیع ایفا کرده و تبدیل به یکی از مراکز اصلی پرورش فقها و مراجع تقلید شده است.
حوزه علمیه قم یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی جهان تشیع است که در آن هزاران طلبه از سراسر جهان به تحصیل علوم اسلامی مشغول‌اند. این حوزه در طول تاریخ خود، علما و مراجع تقلید بزرگی را پرورش داده است که نقش کلیدی در هدایت و رهبری جهان تشیع داشته‌اند. مراجع تقلید همچون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی (ره) و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای از جمله چهره‌های برجسته‌ای هستند که از حوزه علمیه قم برخاسته‌اند.
یکی از ویژگی‌های برجسته قم، پرورش مراجع تقلید است. مراجع تقلید، بالاترین مقام‌های دینی در میان شیعیان هستند و وظیفه دارند مسائل فقهی و شرعی را برای مردم تبیین کنند. حوزه علمیه قم با تربیت این مراجع تقلید و فقهای برجسته، نقش مؤثری در هدایت معنوی و دینی جامعه شیعه ایفا کرده است. در طول تاریخ، بسیاری از مراجع تقلید برجسته جهان اسلام از قم برخاسته‌اند.
قم نه تنها به عنوان مرکز علمی ایران بلکه به عنوان مرکزی جهانی برای تربیت طلاب بین‌المللی شناخته می‌شود. طلاب و دانشجویان از کشورهای مختلف جهان به قم سفر می‌کنند تا از محضر علما و اساتید برجسته بهره‌مند شوند. این طلاب پس از فارغ‌التحصیلی، به کشورهای خود بازمی‌گردند و به ترویج معارف اسلامی و مذهب تشیع مشغول می‌شوند. بدین ترتیب، حوزه علمیه قم تأثیرات گسترده‌ای در سراسر جهان دارد و نقش بسزایی در تقویت و گسترش فرهنگ و تعالیم شیعه ایفا می‌کند.
علاوه بر نقش علمی، قم جایگاه فرهنگی و تمدنی برجسته‌ای در جهان اسلام دارد. وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) به این شهر اهمیت مذهبی ویژه‌ای بخشیده و همواره مورد توجه زائران و علما بوده است. کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی مهمی در قم تأسیس شده که به تحقیق و نشر آثار دینی و فقهی می‌پردازند. از جمله این مراکز، می‌توان به کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی و مرکز تحقیقات اسلامی اشاره کرد که هر دو از منابع مهم علمی جهان تشیع به شمار می‌روند.
اسلام دین جهان شمولی است که برنامه های زندگی و سعادت آفرین او در تمام ابعاد زندگی انسان جاری وساری است و تمام زوایای حیات او را شامل می شود.نقش حوزه علمیه به عنوان اصلی ترین رکن تبیین مبانی دینی در این میان بسیار و خطیر و مهم است.
بعد از انقلاب، در حوزه، دانش هايى پيشرفت كرد و در مقابل، دانش هايى به ركود دچار شد. تاريخ، از جمله دانش هايى است كه پيشرفت داشته؛ تا حدى هم دانش رجال و درايه و حديث. و ابزارهاى كامپيوتر و بعداً هم اينترنت به پيشرفت اين دانش ها كمك نمود .
فلسفه هم تا حدى پيش رفت و روياروى با فلسفه هاى غرب، به نوعى توسعه يافت، اما در دانش فقه، آن هم در مباحث گوناگون، تقاضاهاى فراوانى پيش رو هست . از درون و بيرون جهان اسلام، خواهان تبيين موضع اسلام در برابر مسائل روز هستند. براى پاسخ گويى به اين نيازهاى روزافزون، مدارس خاصّى لازم است كه دانش فقه دوشادوش ديگر دانش ها پيش رود.
روى هم رفته مى شود گفت كه حوزه ى علميه ى زمان ما شكوفاتر از حوزه ى قبل از انقلاب است. قبل از انقلاب، حوزه به نوعى محدود بود و شرايط هم به گونه اى بود كه عرض اندام جدى براى حوزه در بسيارى از قلمروها امكان نداشت. پس از انقلاب، حضور حوزويان در جامعه، رنگ و شكل جديد و گسترده اى پيدا كرد. حوزويان در دانشگاه و قواى سه گانه امكان حضور يافتند و اين از بركات انقلاب است. در سايه ى اين وضعيت، برخى دانش ها در حوزه رشد كرد، اما دانش فقه وضع ممتازى ندارد.
براى پاسخ گويى به نيازها و تحوّلات زمان، برخى بزرگان حوزه تلاش مى كردند طلاب نخبه در بخش فقه را انتخاب كنند و آنان را در مدرسه خاصى، فقط به كار فقه مشغول سازند و اين كار به صورت جزئى انجام گرفت. براى نمونه آية الله شبيرى زنجانى و حجة الاسلام والمسلمين آقاى طاهرى خرم آبادى چنين مدرسه اى را ايجاد كردند. اخيراً آية الله مكارم هم براى تعدادى از طلاب اين امكان را فراهم ساخته است. مقام معظم رهبرى هم سال ها پيش از اين، به شوراى عالى مديريت حوزه چنين سفارشى كردند و كار تا اندازه زيادى پيش رفت. شايد از اين راه بشود اين كمبود را جبران كرد.
حوزه علمیه قم، یکی از مراکز مرجع علمی در جهان اسلام است و سیر صعودی حوزه علمیه قم از زمان بازتأسیس آن توسط مرحوم آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی، به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شتاب چشم‌گیری به خود گرفته و امروز این حوزه به عنوان یکی از مراکز علمی و مرجعیت دینی معتبر برای تمام جهان اسلام شناخته می‌شود.
سفرهای علمی متعدد و دیدارهای میان‌فرهنگی با علما و اندیشمندان در قم، نشان از جایگاه ممتاز این حوزه در عرصه گفتگوی ادیان و مذاهب دارد. از سوی دیگر، وجود مراکز تخصصی در زمینه‌های گوناگون فقه حکمرانی و مسائل اجتماعی، حوزه علمیه قم را به نهادی جامع و تأثیرگذار در جهان تشیع تبدیل کرده است.
فعالیت‌های بین‌المللی جامعه‌المصطفی العالمیه را نیز از عوامل ارتقای جایگاه جهانی حوزه علمیه قم است که طلاب بیش از ۱۰۰ کشور دنیا برای تحصیل در علوم دینی در قم حضور دارند که این مسئله به تقویت مرجعیت علمی این حوزه در سطح جهانی کمک می‌کند.
