فاطمه مداح نظری – در نقشه جامع علمی کشور، هوافضا به عنوان یکی از اهداف بخش نظام علم و فناوری و جز اولویت‌های «الف» فناوری تعیین شده است. همچنین هوافضا نقش مؤثری در توسعه دیگر فناوری‌های اولویت دار دارد. رشد سریع مخابرات ماهواره‌ای، پیش بینی چندین برابر شدن بازار درخواست مشاهده زمین موید اهمیت این موضوع است.
نقش بخش هوافضا در ارتقای اقتدار و امنیت ملی، پیشرانی علم و فناوری در دیگر زمینه‌ها و منافع حاصل از سرریز فناوری‌های توسعه یافته یا بومی سازی شده به دیگر بخشها نیز از جمله دیگر عواملی هستند که هوافضا را در سطح جهانی، به یک بخش راهبردی تبدیل کرده است.
در کشور ما، دستاوردهای اخیر به ویژه طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌ها سبب افزایش عزت و خودباوری ملی شده و تراز جمهوری اسلامی ایران را در چشم ناظران جهانی ارتقا بخشیده است.
برخی ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خاص جمهوری اسلامی ایران، همچون سرزمین پهناور و موقعیت ممتاز ژئوپولیتیک، تجربه کسب توانمندی در ساخت، پرتاب و قراردادن ماهواره، فضاپیما و سایر اجسام پرنده در فضا و بهره برداری از آنها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کلاس جهانی، نیروی انسانی مستعد، نخبه و متخصص، ضرورت توجه ویژه به این بخش را نمایان می‌سازد.
جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۸ با پرتاب ماهواره «امید» وارد باشگاه جهانی فضا شده است و در این مسیر سازمان فضایی ایران برنامه‌ریزی برای استفاده از فضا و گسترش فناوری‌های فضایی در کشور را با استفاده از دانش بومی و همکاریهای بین‌المللی در دستور کار خود قرار داد و توسعه فناوری ماهواره‌ای و مخابرات فضایی، سنجش از دور، پرتاب و حمل‌ونقل فضایی، توسعه ایستگاه‌های زمینی و زیرساخت‌های مناسب جهت هدایت و کنترل ماهواره‌ها و همچنین تربیت نیروی انسانی، از محورهای فعالیت این سازمان است.
با ایجاد زیرساخت‌های علمی، کشور توانست علاوه‌بر طراحی و ساخت ماهواره، به سمت پرتاب آنها برود که این امر با توسعه‌ی پایگاه‌های فضایی محقق شد که از آن جمله می‌توانیم به پایگاه‌های فضایی «پایانه فضایی امام خمینی(ره) استان سمنان»، «پایگاه فضایی قم»، «مرکز فضایی البرز» و «پایگاه فضایی چابهار» اشاره کرد.
پایگاه فضایی سمنان مجموعه‌ای فضایی در جنوب‌غربی استان سمنان است که به عنوان بزرگ‌ترین پایانه فضایی کشور به شمار می‌رود. سکوی پرتاب ماهواره‌بر جمهوری اسلامی ایران با توانایی حمل محموله یک‌تنی که در روز ۱۵ خرداد سال ۱۳۹۱ افتتاح شد، یکی از بخش‌های پایگاه فضایی سمنان است.
پایگاه فضایی چابهار نیز به عنوان طرح کلان در دستور کار سازمان فضایی است که هدف‌گذاری فضایی ایران در این منطقه دستیابی به مدار ژئو است. این پایگاه به عنوان یک مرکز پرتاب غیرنظامی پیش‌بینی شده و قرار است در زمینه پرتاب موجود زنده، پرتاب ماهواره‌های سنجشی و ماهواره‌های مخابراتی در مدار زمین آهنگ فعالیت کند.
علاوه‌بر توسعه پایگاه‌های فضایی، توسعه ماهواره‌برها نیز در دستیابی کشور به چرخه طراحی تا تولید ماهواره‌های بومی مؤثر بوده است. «ماهواره‌بر سفیر» در سال ۱۳۸۷ و «سیمرغ-۲» در سال ۱۳۹۶ طراحی و ساخته شد و پس از آن ماهواره‌برهای «سریر» و «سروش» نیز برای حمل ماهواره‌ها عرضه شدند.
«احمد حسینی‌مونس» سخنگوی هوافضای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران اظهار کرد: «ایران اسلامی بر اساس استراتژی فضایی خود، به سمت این فناوری حرکت کرده است و توانسته به چرخه کامل در این فناوری دست یابد. ما در حال حاضر در مدارهای پایین زمین ماهواره داریم و بر اساس نقشه‌ی راه سعی می‌کنیم ماهواره‌های خود را به مدارهای بالاتر از جمله مدار ۳۶ هزار کیلومتری از زمین بفرستیم.»
ایران از چند دهه‌ی پیش توانمندی‌های خود را در زمینه هوافضا ارتقا داده است؛ اما در سال‌های اخیر با پیشرفت‌های چشمگیر خود در سال ۲۰۰۵ به باشگاه فناوران فضایی در جهان راه یافت و با توسعه‌ی پایگاه‌های فضایی و تولید ماهواره ساخت داخل و موشک‌های ماهواره‌بر از جمله «سفیر»، «سیمرغ»، «سریر»، «سروش»، «قاصد» و «قائم ۱۰۰» قادر به پرتاب ماهواره شد.
ایران در سال ۲۰۰۹ با پرتاب ماهواره "امید"، به تجربه‌ای موفق دست یافت و سپس ماهواره‌های «رصد»، «نوید» و «فجر» را هم به فضا فرستاد؛ همچنین جمهوری اسلامی ایران صبح یکشنبه ۸ بهمن ۱۴۰۲، ماهواره «مهدا» به‌همراه دو نانو ماهواره را به مدار ۴۵۰ درجه امروز پرتاب و با موفقیت در مدار قرار داد؛ این برای نخستین‌بار بود که متخصصان فضایی با ماهواره‌بر بومی سه ماهواره داخلی را همزمان در مدار قرار دادند.
ماهواره مهدا یک ماهواره ۳۲ کیلوگرمی از سری ماهواره‌های سبک‌وزن پژوهشگاه فضایی ایران است که به‌منظور آزمایش زیرسامانه‌های توسعه‌یافته‌ی ماهواره‌ای طراحی و ساخته شده‌اند. ماموریت اصلی این ماهواره، بررسی صحت عملکرد ماهواره‌بر سیمرغ در تزریق چندگانه محموله‌های فضایی در مدار پایین زمین و ارزیابی عملکرد برخی از طراحی‌های جدید و قابلیت اطمینان فناوری‌های بومی در فضا است.
در این زمینه «حسن سالاریه» رئیس سازمان هوافضای ایران خاطرنشان کرد: «موفقیت اخیر ایران در پرتاب ماهواره، ابعاد مختلفی دارد. ما با پرتاب این ماهواره، گام‌های بزرگی به جلو برداشتیم و همزمان سه ماهواره را در مدار قرار داده‌ایم. در آینده هم متخصصان داخلی ماهواره‌های دیگری را طراحی می‌کنند و این فرآیند ادامه دارد.»
جهش فضایی کشور در دولت سیزدهم
در روزهای نخست آغاز به‌کار دولت سیزدهم، طلسم ۱۱ ساله عدم تشکیل شورای عالی فضایی، بالاخره در دولت مردمی شکست. این حرکت گام جدی دولت برای این بود که نشان دهد قرار است در صنعت فضایی اتفاقات خوبی رقم بخورد. در نخستین جلسه‌ی شورای عالی، سند ۱۰ ساله‌ی فضایی کشور به تصویب رسید و تدوین آن آغاز شد.
لازم به ذکر است، از زمان شروع فعالیت دولت سیزدهم، ۱۲ پرتاب موفق ماهواره انجام شد که معادل پرتاب‌هایی است که در یک‌دهه قبل و در دولت‌های گذشته انجام شده بود. در هر کدام از این پرتاب‌ها که برخی تحقیقاتی و برخی عملیاتی بودند، چرخه صنعت فضایی توانست تجربیات زیادی کسب کند و از قبل بیشتر قوت بگیرد. یکی از این دستاوردها، دستیابی به مدار ۷۵۰ کیلومتری است. «ماهواره ثریا» با «ماهواره‌بر قائم ۱۰۰» پرتاب شد و با قرار گرفتن در مدار ۷۵۰ کیلومتری، توانست یک رکورد تازه را به ثبت برساند.
«پیگیری ساخت منظومه‌ی شهید سلیمانی» اقدام دیگری بود که انجام شد. این منظومه برای ورود بخش خصوصی به صنعت فضایی ساخته خواهد شد. بزرگ‌ترین قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان در ساخت منظومه شهید سلیمانی منعقد شد. قدم بعدی طراحی و ساخت پایگاه فضایی چابهار بود که می‌تواند توان ایران در زمینه پرتاب ماهواره برای خود و کشورهای همسایه را به‌شدت افزایش دهد و تا جایی برود که این کار شدنی شود. عملیات عمرانی بزرگ‌ترین پایگاه فضایی خاورمیانه در دولت سیزدهم کلید خورد و به پیشرفت بیش‌از ۵۰ درصدی رسید. این پروژه‌ی ملی قرار است در دهه فجر ۱۴۰۳ رونمایی شود.
«احیای زیست فضا» پس از یک‌دهه با پرتاب موفقیت‌آمیز نسل جدید کپسول‌های زیستی کشور، دستیابی به تصاویر ماهواره‌ای با دقت یک‌متر که با پرتاب «ماهواره خیام» به دست آمد. پرتاب موفق ماهواره «مهدا» به همراه ۲ ماهواره‌ی دیگر به مدار بیضوی با ارتفاع کمینه ۴۵۰ و پیشینه ۱۱۰۰ کیلومتری سطح زمین که باعث شد یک ماهواره‌ی ساخت داخل در بالاترین ارتفاع سطح زمین سیر کند، از دیگر دستاوردهای دولت شهید رئیسی در حوزه فضایی کشور بوده است.
ایران چهارمین کشور صاحب ماهواره‌بر در جهان
سردار «علی جعفرآبادی» فرمانده فضایی نیروی هوا - فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در رابطه با خودکفایی در تولید سوخت ماهواره‌برها، اظهار کرد: «در موتورهای سوخت جامد هیچ کشوری به ایران نه دانشی می‌دهد، نه صنعت و نه اطلاعاتی می‌دهد. تقریباً پنج کشور در دنیا و ما پنجمین کشور هستیم که فناوری پرتاب سوخت جامد داریم، البته اگر آن نازل متحرک را هم حساب کنیم که یک فناوری به‌روز و لبه‌ی فناوری دنیاست، ما چهارمین کشور هستیم، یعنی کلاً چهار کشور در این حوزه کار کرده‌اند.»
وی درباره شکستن رکورد مدار ۷۵۰ کیلومتری با ماهواره‌بر قائم ۱۰۰ توضیحاتی داد و افزود: « از دیدگاه عمومی شاید این پرتاب به نظر برسد که مثل پرتاب‌های دیگر مثلاً جذابیت عمومی داشته باشد، ولی از نظر بنده این پرتاب یک برگ زرینی در تاریخ فضایی ایران و یک نقطه عطف محسوب می‌شود. نقطه‌ی عطف به معنای این است که ما در این نقطه؛ یک گلوگاهی را برطرف کردیم و بعد از این منحنی پیشرفت فضایی کشور با شیب و شتاب بیشتری حرکت می‌کند. حالا آن نقطه گلوگاهی چه بوده است؟»
فرمانده فضایی نیروی هوا - فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادامه داد: «نقطه گلوگاهی این بوده که، دانشمندان ما سالیان سال با این چالش برخورد کرده بودند که چطور می‌شود موتور سوخت بزرگ و با قطر بالا درست کرد که اولاً از الیاف کامپوزیتی خیلی سبک باشد، بعد خیلی مقاوم باشد و بتواند فشارهای ۱۰۰ اتمسفر و درجه حرارت سه‌هزار درجه را تحمل کند. ته آن نازلی که آتش عقب از آن خارج می‌شود باید متحرک باشد و باید قطعات متحرک بتوانند این تنش‌ها را تحمل کنند، این چالشی بود که پیش‌ِ روی متخصصان موتورهای سوخت جامد بود.»
سردار علی جعفرآبادی خاطرنشان کرد: «این پروژه در قالب موتور رافع تعریف شد و دو سال پیش تست استاتیک آن روی زمین انجام شد، سال گذشته اولین تست پروازی آن انجام شد ولی فضایی نبود، این تست پرتابی که ما داشتیم؛ اولین پرتاب فضایی این موتور قدرتمند سوخت جامد بود که بحمدالله دیدید با چه زیبایی انجام شد و ماهواره را در مدار گذاشت. الآن ما یک ماهواره‌بر سوخت جامد داریم که هر سه مرحله‌اش؛ از موتورهای سوخت جامد بهره می‌برد و ما دارای هریتیج فضایی هستیم در این ماهواره‌بر؛ چون توانستیم ماهواره در فضا بگذاریم.»
