فاطمه مداح نظری - یکی از مشهورترین فرش های دستباف ایرانی ، فرش ابریشم قم است. فرش ابریشم قم از جمله فرش هایی است که بازار آن محدود به داخل ایران نیست بلکه در سراسر دنیا مشتریان خاص خود را دارد. یکی از مهمترین ویژگی های فرش ابریشم استان قم این است که به اندازه ای زیبا و طبیعی بافته می شود که در نگاه اول چنین به نظر می رسد که یک تابلو نقاشی است. از حدود یک قرن پیش بود که به تدریج صنعت قالی بافی در قم پیشرفت های خود را آغاز کرد و بافت فرش دستباف ابریشم در این استان به صورت جدی و با استفاده از طرح و نقش های مختلف آغاز شد و همین امر باعث شد تا این فرش به یک فرش معتبر و ارزشمند در جهان تبدیل شود.
این فرش از بافت و طرح و نقش خاصی برخوردار است که آن را به یکی از فرش های ممتاز و خاص تبدیل کرده است. با وجود این که سال های زیادی از شروع بافت فرش ابریشم قم می گذرد ولی این فرش همچنان اصالت اولیه خود را حفظ کرده و در بافت آن از مواد عالی و رنگ های طبیعی استفاده می شود. همچنین طرح های به کار رفته در این فرش نیز از طرح های چشم نواز ایرانی است.
در ابتدا قالی هایی که بافته می شدند از کیفیت مناسبی برخوردار نبودند. اما فرش ابریشم قم که به شکل امروزی بافته می شود از حدود هشتاد سال پیش و در دومین دهه قرن بیست میلادی رایج شد. این مقطع زمانی با ورود تجار کاشانی به قم مصادف بود که دارهای قالی را به شهر قم بردند و در مقیاسی محدود این نوع از فرش بافی را در آنجا شروع کردند.
این نوع قالیبافی در کمتر از دو دهه در قم راه پیشرفت خود را طی کرد و وارد فاز تجاری شد و برای خود اسم و رسمی پیدا کرد و در شهر قم رایج شد و به تدریج در روستاها و مناطق اطراف نیز گسترش یافت و فرش ابریشم قم را به یک فرش ممتاز تبدیل کرد.
مهمترین ویژگی های فرش ابریشم قم که آن را به یک قالی ممتاز و برجسته تبدیل کرده است موارد ذیل هستند :
ابریشمی که در تاروپود فرش قم به کار رفته است خالص است و این فرش با استفاده از ابریشم های ظریف بافته می شود. ما غیر از آن که بزرگترین تولیدکننده فرش ابریشم جهان هستیم بیشترین تولید را هم داریم و این محصول به اقصی نقاط دنیا صادر میشود.
طرح های که در فرش های ابریشمی قم به کار برده می شوند از تنوع رنگی فراوانی برخوردار است که از بیست تا سی رنگ و در برخی از موارد نیز صد رنگ را شامل می شوند.
در ترکیب رنگ و نقش فرش قم نوآوری و هماهنگی خاص و منحصر بفردی وجود دارد.
تعداد رج های فرش ابریشم که در این استان بافته می شوند در مقایسه با فرش های دستباف دیگر بیشتر است.
در بافت فرش ابریشم قم استانداردهای محیط زیستی رعایت می شود و تولید آن هیچ نوع آسیبی به محیط زیست وارد نخواهد کرد ؛ زیرا رنگ و نخ به کار رفته در آن از مواد کاملا طبیعی و غیر شیمیایی تهیه شده است.
در بافت فرش ابریشم قم از ده ها هنرمند استفاده می شود و با هماهنگی که در بافت آن دارند یک اثر هنری کم نظیر را تولید می کنند. این همکاری و هماهنگی از طراحی ، رنگرزی تا بافت این فرش را شامل می شود.
مواد و ابریشم به کار رفته در فرش قم
در بافت فرش قم از مواد و ابریشم منحصر به فردی استفاده می شود ، ابریشم هایی که در بافت این نوع فرش به کار برده می شود از انواع ابریشم های خالص و ظریف است. این ابریشم بیشتر از کشور چین وارد می شود و در اختیار قالیبافان و رنگرزها قرار داده می شود. برای رنگرزی ابریشم های فرش دستباف قم نیز از رنگ های طبیعی و گیاهی استفاده می کنند و روند رنگ آمیزی و خشک شدن رنگ ها و شست و شو نیز در محیط آزاد انجام می گیرد. موادی که برای تولید رنگ طبیعی استفاده می شوند شامل پوست انار ، پوست گردو ، زاج ، اسپرک ، روناس و… هستند که موجب می شوند رنگ فرش کاملا طبیعی باشد و از عمر بالایی نیز برخوردار باشد.
رئیس مرکز ملی فرش ایران در نمایشگاه ملی فرش دستباف در قم گفت: در هفت ماه نخست امسال، صادرات فرش به ۵۵ کشور دنیا نشان دهنده داشتن مخاطب جهانی برای فرش ایرانی است.
رئیس مرکز ملی فرش ایران در نمایشگاه ملی فرش دستباف در قم با اشاره به جایگاه ارزشمند فرش قم به عنوان یکی از سه پایتخت فرش ابریشم جهان در کنار ترکیه و چین، گفت: اگرچه سابقه تاریخی فرشبافی قم نسبت به برخی مناطق کشور کمتر است، اما این شهر طی دهههای اخیر بسیار پیشرو عمل کرده و بهواسطه تنوع طرح و نقشه و جذب شرکای تجاری، نقشی پیشران در صنعت فرش ابریشم داشته است.
زهرا کمانی افزود: طرحها و نقوش اصیل ایرانی همراه با رنگهایی متناسب با سلیقه بازارهای جهانی، موجب شده فرش قم در کشورهایی مانند چین، ژاپن، کشورهای عربی، اروپا و حتی آمریکا مورد استقبال قرار گیرد. اما با کاهش رونق فرش دستباف در سالهای اخیر، فرش قم نیز مانند دیگر مناطق با افت جایگاه جهانی روبهرو شده است.
وی تاکید کرد: باید با نوآوری، ایدههای جدید و هدفگذاری بازارهای تازه، دوباره فرش قم را به جایگاه اصلی خود بازگردانیم. هر فرش داستانی دارد؛ فرشی که پنج تا ده سال بافته شده و صددرصد ابریشم و با رجشمار ۱۲۰ است، بدون روایتسازی و اصالتسنجی نمیتواند به قیمت واقعی خود در بازار جهانی عرضه شود؛ بنابراین شناسنامهدار شدن و ارائه روایت متناسب برای هر اثر ضروری است.
رئیس مرکز ملی فرش ایران درباره صادرات سال گذشته گفت: طبق آمار گمرک، صادرات سال ۱۴۰۲ حدود ۴۱.۷ میلیون دلار ثبت شده است؛ اما با احتساب صادرات غیررسمی و چمدانی، رقم واقعی به بیش از ۲۰۰ میلیون دلار میرسد. فرش قم به دلیل حجم کم و سبکی معمولاً در آمار رسمی کمتر دیده میشود، اما حدود ۲۰ درصد صادرات فرش کشور متعلق به قم است.
وی تصریح کرد: با وجود کاهش صادرات از سالهای گذشته، تنها در هفت ماه نخست امسال، ۵۵ کشور از ایران خرید داشتهاند. این نشان میدهد هنوز مخاطب جهانی فرش ایرانی وجود دارد و باید برای آن برنامهریزی کرد.
کمانی از برنامههای حمایتی این مرکز خبر داد و گفت: یکی از مهمترین مطالبات فعالان فرش، رفع پیمانسپاری ارزی است که بهطور جدی در حال پیگیری برای ارائه لایحه به هیئت دولت هستیم.
وی افزود: در حوزه تأمین ابریشم نیز با کشورهایی مانند ازبکستان مذاکرات آغاز شده و قرار است هیئتی از قم برای تسهیل واردات مواد اولیه با قیمت مناسب به این کشور اعزام شود.
قم مهمترین مرکز تولید فرش ابریشم دستباف کشور است و بیش از ۹۰ درصد فرش دستباف تولید شده در این استان به کشورهای مختلف صادر میشود، سالانه به طور متوسط ۴۰ هزار مترمربع فرش ابریشم دستباف در قم تولید و در سال حدود ۱۰ میلیون دلار فرش از استان صادر میشود.
۲۷ هزار بافنده، ۳۵۰ واحد تولیدی، ۱۳۰ واحد فروش، ۱۰ کارگاه رنگرزی، ۴۰ کارگاه قالیشویی و ۳۱ کارگاه تعمیر و مرمت، تحت نظارت اتحادیه فرش دستباف قم فعالیت میکنند؛ همچنین انجمن هنرمندان طراح و نقاش فرش قم دارای ۲۰۰ عضو و اتحادیه تعاونیهای تولید کننده فرش دستباف روستایی استان قم دارای پنج هزار بافنده است.
اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف قم و شرکت سهامی فرش قم با حدود ۵۰۰ خانوار قالیباف زیر پوشش از دیگر بخشهای فعال در حوزه فرش دستباف است، کمیته امداد امام خمینی (ره) استان قم نیز نزدیک به ۷۰۰ خانواده قالیباف را زیرپوشش دارد.
