درگفتگو با کارشناسان مطرح شد:
زهره مهرنوروزی. کشور ایران با اقلیم خشک و نیمهخشک، سالهاست که با بحران کمآبی و کاهش شدید منابع آبهای سطحی و زیرزمینی مواجه است. تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی، افزایش دما و الگوهای نامناسب مصرف آب، فشار مضاعفی بر منابع محدود آبی وارد کرده و امنیت آبی کشور را به مخاطره انداخته است.
رضاعلی مددی کارشناس مدیریت آب در گفتگو با شاخه سبز بیان داشت: برداشتهای بیرویه از منابع زیرزمینی، کاهش کیفیت آب، و کاهش سطح آب در سدها و رودخانهها، نشاندهنده عمق این بحران است. در چنین شرایطی، مدیریت بهینه مصرف آب، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتنابناپذیر برای بقا و تداوم حیات اجتماعی و اقتصادی کشور به شمار میرود.
سرقت آب و مصرف غیرمجاز
این کارشناس با بیان اینکه سهم برداشتهای غیرقانونی در کاهش منابع آب زیرزمینی بسیار نگرانکننده است تصریح کرد: آمار رسمی حاکی است ایران حدود یک میلیون حلقه چاه فعال دارد که نیمی از آن (حدود ۵۰۰ هزار حلقه) غیرمجاز بوده و هر سال حدود ۲۵ میلیارد مترمکعب آب از طریق این چاهها از سفرههای زیرزمینی خارج میشود. همچنین مطابق با آخرین سالنامه وزارت نیرو، تعداد چاههای غیرمجاز پر شده در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ حدود ۴۰ درصد افزایش داشته است. این رقم معادل ذخیره حدود دو سد بزرگ کشور است. برداشت بیرویه از چاهها باعث افت شدید سفرههای زیرزمینی و فرونشست دشتها شده است؛ بهگونهای که ایران پس از چین در صدر کشورهای با بیشترین فرونشست زمین قرار دارد.
این کارشناس بیان داشت: ایران یکی از کشورهای با تنش آبی بسیار بالا است؛ براساس گزارشها بیش از ۸۳ درصد از ظرفیت آبهای تجدیدپذیر آن به مصرف میرسد، در حالی که سقف مجاز جهانی حدود ۴۰ درصد است. به گزارش وزارت نیرو، حدود ۳۲ درصد از آبی که وارد شبکههای آبرسانی شهری و روستایی میشود «بدون درآمد» است؛ یعنی پیش از رسیدن به مصرفکننده یا به دلیل نشت شبکه هدر میرود یا در مصارف غیرقانونی استفاده میشود.
علی مددی افزود: باز این میزان، حدود ۱۵ درصد هدررفت فیزیکی (نشتی شبکه) و ۱۵.۵ درصد نیز هدررفت ظاهری (مصارف غیرمجاز، خطای کنتور و امثال آن) است. بهعبارتدیگر، در شبکه توزیع ایران به طور متوسط از هر ۱۰۰ لیتر آب تحویلی حدود ۲۵ تا ۳۰ لیتر آن از دست میرود، البته در خردادماه وزارت نیرو، آب درآمد را ۲۸ درصد از کل آب وارد شبکه گزارش کرده است.
مصرف آب در بخش کشاورزی
این کارشناس اظهارداشت: بخش کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب در ایران است. طبق آمارها حدود ۹۰–۹۴ درصد از آب در دسترس کشور، صرف کشاورزی میشود. درحالیکه این بخش تنها حدود ۸.۳ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۱۴۰۲ را به خود اختصاص داده است.روشهای سنتی آبیاری (نظیر غرقابی) در ایران کارایی پایین دارند؛ به طور معمول بهرهوری آبیاری در شبکههای رایج کشور فقط بین ۳۰ تا ۳۵ درصد برآورد میشود. به بیان دیگر بخش زیادی از آب آبیاری بهصورت تبخیر یا نفوذ عمیق هدر میرود.
تغییر الگوی کشت و مصرف بالاتر
علی مددی بیان کرد: تغییر الگوی کشت بدون درنظرگرفتن اقلیم و منابع آبی، مصرف آب را بهشدت افزایش میدهد. این موضوع در کنار توسعه ناپایدار کشاورزی (مثل حفر بیرویه چاهها و نبود سیستمهای نوین آبیاری) باعث شده حتی در سالهای بارندگی نیز بخش کشاورزی با کمبود آب دستبهگریبان باشد.
وی تصریح کرد: بهعنوان نمونه درگذشته، بخش زیادی از کشاورزی در حوزه دریاچه ارومیه بهصورت بارانی یا با آبیاری محدود انجام میشد. محصولات اصلی شامل گندم و جو بود که نسبتاً مصرف آب پایینی داشتند. اما طی چند دهه گذشته، با ساخت بیش از ۵۰ سد و حفر چاههای عمیق، بسیاری از اراضی قبلاً بارانی به مزارع آبیاری شده تبدیل شدهاند و محصولات آببر مانند چغندرقند، یونجه (علف)، سیب و گوجهفرنگی جایگزین شده است.
وی افزود: براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، شاخص بهرهوری آب کشاورزی ایران تنها ۵ دلار بهازای هر مترمکعب آب است، درحالیکه این شاخص در کشورهای توسعهیافته (مانند آمریکا و اعضای OECD) به ۵۶ دلار و در کشورهای با درآمد متوسط ۱۱ دلار میرسد، این یعنی بهرهوری ایران ۱۱ برابر کمتر از کشورهای پیشرفته است. موضوعی که سخنگوی صنعت آب کشور نیز به آن اشاره داشته است، درواقع مطابق با اظهارات عیسی بزرگزاده، متوسط بهرهوری اقتصادی آب در دنیا حدود ۲۲ دلار بهازای هر مترمکعب است، درحالیکه این رقم در کشورمان حدود ۵ دلار است. همچنین مطابق اعلام معاون وقت وزیر جهاد کشاورزی در سال ۱۴۰۱، بهازای هر مترمکعب آب در ایران تنها ۹۰۰ گرم محصول تولید میشود، در حالی که استاندارد جهانی ۲.۵ کیلوگرم است، این یعنی یکسوم استاندارد.
وی تاکید کرد: مدیریت مصرف آب، به معنای استفاده آگاهانه و مسئولانه از منابع محدود آبی، میتواند نقش بسزایی در تضمین امنیت آبی آینده ایفا کند. در جهانی که هر قطره آب ارزشمند است، ایجاد تعادل بین نیازها و منابع موجود، نیازمند تغییر نگرشها و بهرهگیری از روشهای علمی و فناورانه است.
این کارشناس افزود: بدون مدیریت صحیح و عالمانه، منابع آبی به سرعت رو به اتمام خواهد رفت و نسلهای آینده با بحرانهای جدیتری مواجه خواهند شد. بنابراین، برنامهریزی دقیق، فرهنگسازی، و استفاده از فناوریهای نوین در بخشهای مختلف مصرف، از جمله کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی، امری ضروری است.
علی مددی بیان داشت: بهرهوری در مصرف آب به معنای «دستیابی به بیشترین بازدهی با کمترین میزان مصرف»، زیربنای توسعه پایدار است. توسعهای که بدون توجه به حفظ منابع طبیعی، سرانجامی جز آسیب به محیطزیست و افزایش نابرابریها ندارد. برای رسیدن به آیندهای پایدار، لازم است به جای تکیه بر روشهای سنتی، از ظرفیت نوآوری، فناوریهای پیشرفته و ایدههای خلاقانه بهرهگیری شود. تنها در سایه بهرهوری و مدیریت علمی، میتوان مسیر پرفراز و نشیب بحران آب را به سمت تعادل و پایداری سوق داد و آیندهای امن و امیدوارکننده برای کشور رقم زد.
تکنولوژی و نوآوری؛ راهکارهای قرن جدید
زهرا ملا رضایی کارشناس مدیریت آب در گفتگو با شاخه سبز گفت: در دنیای امروز، دیگر نمیتوان با روشهای سنتی و رویکردهای قدیمی به حل مسائل پیچیدهای همچون بحران آب پرداخت. روشهای گذشته که مبتنی بر مصرف بیرویه و مدیریت غیرهدفمند منابع بود، سالهاست که ناکارآمدی خود را نشان دادهاند و اگر به همان مسیر ادامه دهیم، با آیندهای تاریک و نگرانکننده روبرو خواهیم شد. امروز، افزایش جمعیت، تغییرات اقلیمی و فشار مضاعف بر منابع آبی، ما را ناگزیر به بازنگری در شیوههای مصرف و مدیریت آب میکند. دنیای مدرن، راهحلهای مدرن میطلبد و این راهحلها بدون بهرهگیری از فناوریهای نوین و ابزارهای هوشمند، ممکن نخواهد بود.
وی تاکید کرد: استفاده از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، سامانههای آبیاری هوشمند و سیستمهای بازیافت آب، تحولی شگرف در مدیریت منابع آبی ایجاد کرده است. هوش مصنوعی میتواند با تحلیل دادههای پیچیده، الگوهای مصرف را شناسایی کرده و بهینهترین روشهای مدیریت را ارائه دهد. اینترنت اشیا، امکان پایش لحظهای مصرف آب در بخشهای مختلف خانگی، صنعتی و کشاورزی را فراهم میسازد و هشدارهای لازم برای پیشگیری از هدررفت منابع را صادر میکند.
ملارضایی اظهارداشت: آبیاری هوشمند، با بهرهگیری از دادههای اقلیمی و نیازهای واقعی گیاهان، مصرف آب را در بخش کشاورزی به حداقل میرساند و بهرهوری را افزایش میدهد. همچنین فناوریهای نوین در زمینه بازیافت و بازچرخانی آب، میتوانند بخش مهمی از نیازهای صنعتی و شهری را با کمترین اتلاف تأمین کنند و فشار بر منابع آبهای زیرزمینی را کاهش دهند.
وی افزود: سرمایهگذاری بر روی تکنولوژی، در واقع سرمایهگذاری بر روی آیندهای پایدار است؛ کشورهایی که به موقع، زیرساختهای فناورانه خود را در حوزه آب توسعه دادهاند، توانستهاند بحرانها را مدیریت کنند و مسیر توسعه خود را ایمن سازند. امروز بیش از هر زمان دیگری، کشور ما نیازمند شجاعت در پذیرش تغییر و جسارت در سرمایهگذاری روی فناوریهای نوین است. باید بپذیریم که بدون اتکا به علم و نوآوری، عبور از بحران آب غیرممکن است و تنها در سایه دانش، فناوری و تفکر خلاق، میتوان راهکاری اثربخش برای حفظ و مدیریت منابع آبی کشور ارائه کرد.
این کارشناس تاکید کرد:اهمیت مشارکت جمعی در حل بحران آب، فراتر از ارائه چند طرح است؛ امروز، کشور نیازمند یک حرکت ملی و همگانی است تا با تلفیق دانش، تجربه، فناوری و نوآوری، به راهکارهایی جامع و پایدار در حوزه مدیریت مصرف آب دست یابد. بحران آب، بحرانی است که مرزهای تخصص را درنوردیده و برای عبور از آن، نیاز به همافزایی تمامی ظرفیتهای علمی، صنعتی، کشاورزی و حتی فرهنگسازی عمومی داریم. بدون مشارکت جمعی و بدون حضور فعالانه همه اقشار جامعه، دستیابی به آیندهای پایدار در حوزه آب، امری ناممکن خواهد بود.
