فاطمه مداح نظری - در شرایطی که خاورمیانه و شمال آفریقا با شدیدترین تنش‌های آبی دست به گریبان‌اند، ایران نیز با بحران آبی جدی مواجه است. بر اساس مطالعات، تا سال ۲۰۵۰ بخش عمده‌ای از منابع آبی تجدیدپذیر ایران به دلیل افزایش جمعیت، برداشتهای بی‌رویه و تغییرات اقلیمی از دست می‌رود. این چالش، رشد اقتصادی و امنیت غذایی کشور را تهدید کرده و می‌تواند مهاجرت‌های گسترده و تغییرات زیست‌محیطی به دنبال داشته باشد.
بر اساس گزارش جدیدی که موسسه منابع جهانی( WRI) که سال گذشته منتشر شده است، تا سال ۲۰۵۰ میلادی یک میلیارد نفر دیگر به جمعیت مناطق خشک و با تنش آبی بالا اضافه خواهد شد، نقاطی که حداقل ۴۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر در هر سال در آنجا مصرف می شود و در حال حاضر ۳.۳ میلیارد نفر در آن مناطق زندگی می کنند.
این گزارش حکایت از آن دارد که بر اساس شواهد و مطالعات انجام شده، علاوه بر کل شبه‌جزیره عربستان، ایران و هند، بیشتر کشورهای شمال آفریقا مانند الجزایر، مصر و لیبی نیز از جمله کشورهایی هستند که انتظار می‌رود تا سال ٢٠٥٠ حداقل ٨٠ درصد از آب در دسترس خود را مصرف کنند.
براساس این گزارش، اثرات تغییرات آب و هوایی و افزایش جمعیت وبرداشت های نادرست و بی رویه، منابع آب شیرین جهان را طی ٣٠ سال آینده به شدت تحت فشارقرار داده و تامین آب موجود برای مصارف خانگی، آشامیدنی و کشت مواد غذایی را به خطر می اندازند. موضوعی که در نهایت رشد اقتصادی کشورهای آسیب‌پذیر و همچنین امنیت غذایی جهانی را تهدید خواهد کرد.
تفاوت قابل‌توجه در وضعیت بارش و ذخایر آبی استان‌های مختلف، نشان دهنده نابرابری در توزیع منابع آب در سطح کشور است؛ این نابرابری، لزوم اتخاذ رویکردهای متفاوت در مدیریت منابع آب برای مناطق مختلف را برجسته می‌کند.
میانگین بارش در ایران یک‌سوم میانگین جهانی است؛ اما بحران تنها به اینجا محدود نمی‌شود؛ زیرا همان گزارش‌ها نشان می‌دهند که تبخیر آب در ایران سه‌برابر میانگین جهانی است و این زنگ خطری است برای امنیت ملی ایران.
این حقایق نشان می‌دهند که تجدیدنظر جدی در حوزه سیاستگذاری آب در ایران مورد نیاز است و باید تقویت سفره‌های آب زیرزمینی مورد توجه ویژه قرار گیرد. براساس گزارش منتشر شده از سوی مرکز پژوهشهای مجلس، بحران آب در ایران که طی سالهای اخیر به یکی از چالش‌های اصلی کشور تبدیل شده است.
خشکسالی در بسیاری از مناطق، بهویژه در شرق و جنوب کشور، وضعیت را بحرانیتر کرده است. در این میان، استان سیستان و بلوچستان با کاهش ۵۶ درصدی ذخایر چاهنیمهها، در شرایط بسیار نامساعدی قرار دارد. همچنین به‌رغم تخصیص ۷۴ درصد از اعتبارات مصوب به بخش آب، چالش‌های جدی در تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت پیشروی کشور احساس می‌شود.
برخلاف کشورهایی همچون ایران که از آب آشامیدنی برای آبیاری مزارع استفاده می‌شود، در کشورهای پیشرفته از آب خاکستری برای کشاورزی مزارع بهره می‌گیرند.
آب خاکستری (Greywater) به آب بازیافتی یا فاضلاب‌های خانگی و آبهای ضایعاتی (پساب) ایجاد شده توسط افراد در خانه‌ها یا ساختمان‌های اداریگفته می شود که دربرگیرندهٔ تمام جریان‌ها به استثنای فاضلاب خروجی از سرویس‌های بهداشتی (فاضلاب مدفوعی که به آن آب سیاه می‌گویند) است.
اطلاعات نوشت:درواقع این آب از فعالیت‌های معمول روزانه نظیر رخت‌شویی، شستشوی ظروف و حمام کردن استحصال می شود که می‌توانند برای اموری مثل آبیاری فضاهای سبز، سیفون توالت و ساختمان‌های نیازمند رطوبت زیاد همچون گلخانه‌ها، به مصرف مجدد برسند.
آب خاکستری یا فاضلاب‌های خانگی تفاوت‌های زیادی با فاضلاب توالتی دارند، زیرا مورد اخیر را با نام گنداب‌ها (یا آب سیاه) می‌شناسند که حاوی فضولات انسانی هستند.
در مورد آبهای سطحی مانند دریاچه ها و رودها و تالاب ها ما الان با موارد بسیاری مانند دریاچه های بختگان، هامون، قم، ارومیه و... روبرو هستیم که یا کاملا خشک شده اند یا درآستانه خشک شدن قرار دارند. در مورد وضعیت آبهای زیر زمینی هم همین بس که بدانید در کشور بیش از نیمی از دشت های ما به خاطر برداشتهای بی رویه آب، به دشتهای ممنوعه معروف هستند.
یعنی دشتهایی که به خاظرحفرچاه های مجاز و غیرمجاز و برداشت های بی رویه آبهای زیر زمینی از آنها، دیگر توان استخراج آب را ندارند. این عوامل در کنار قرار داشتن ایران در کمربند اقلیم خشک جهانی باعث شده تا ما در حال حاضر هم با بحران جدی تنش های آبی مواجه باشیم چه رسد به چند دهه بعد!
نتیجه این وضعیت نیز چالش هایی مانند فرونشست زمین است. فرونشست هایی در جنوب تهران، کرمان، اصفهان، همدان، یزد و... یا آلودگی آب های سطحی مثل رودخانه هراز که آنقدر آلوده است که کارشناسان می گویند در انتهای آن اصلا شن و ماسه کف زمین دیده نمی شود. از سویی وقتی آبهای زیر زمینی به صورت بی رویه برداشت می شود، کشاورزان معمولا مجبور می شوند چاههای عمیق تر بزنند و همین امر باعث می شود تا آبهای شورتر عمق زمین پای زمین های کشاورزی بروند و کیفیت زمین و محصولات آن را پایین بیاورند.
یک پژوهشگرحوزه «آب» و توسعه پایدار نیز با تایید وضعیت بحرانی آب در ایران می گوید: براساس شاخص های بنیاد کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، هرزمان میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از ٤٠ درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد این کشور با بحران شدید و اگر این مقدار درحد فاصل ٢٠-٤٠ درصد، بحران در وضعیت متوسط در نظر گرفته می شود. همچنین چنانچه این شاخص بین ١٠-٢٠ درصد باشد بحران درحد متعادل و کمتر از ١٠ درصد بدون بحران تلقی می شود. اما در ایران هم اکنون با توجه به اینکه حدود ٧٠ درصد کل آب تجدیدپذیر کشور، مورداستفاده قرارمی گیرد؛ از لحاظ این تقسیم بندی، ایران در وضعیت تنش شدید آبی قراردارد.
احمد خاتون آبادی همچنین در تایید اینکه ما دروضعیت تنش زای آبی قرار داریم می گوید: علاوه بر این، ما شاخصه دیگری به نام شاخص فالکن مارک داریم که براساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر در کشور ها تعریف شده و میزان سرانه آب ١٧٠٠ مترمکعب در سال را به عنوان شاخص کمبود معرفی کرده است. بر همین مبنا، با توجه با این که درحال حاضر سرانه آب تجدیدپذیر ایران حدود ١٣٠٠ مترمکعب است می توان نتیجه گرفت که کشورمان در وضعیت تنش آبی قراردارد.
او همچنین به روند نزولی میزان آب تجدیدپذیر در ایران اشاره کرده و می گوید: در مورد تنش زا بودن شرایط آبی کشور همان بس که مقدار حجم آب تجدیدپذیر از ١٣٠ میلیارد مترمکعب در دهه ٧٠ به حدود ١٠٣ میلیارد مترمکعب در سالهای اخیر رسیده است. درچنین شرایطی اما، بارگذاری های جمعیتی و ساخت و ساز، خودش عامل مهمی برای تشدید این وضعیت می باشد. همچنین با توجه به اینکه چیزی حدود ٧٠ تا ٨٠ درصد آب در کشورما در بخش کشاورزی مصرف می شود باید به فکر اصلاح الگوی محصولات کشت شده نیز باشیم و جلوی چنین محصولاتی گرفته و برای معیشت کشاورزان جایگزین هایی تعریف شود.
اما چطور می‌توان مصرف آب را کاهش داد، برای این مهم لازم است تا برای شستن میوه و سبزی‌ها از یک ظرف پر از آب استفاده کنید و آب را باز نگذارید. هنگام شستن ظروف، ابتدا چربی‌ها را با دستمال پاک کنید و سپس شستشو را انجام دهید و ماشین ظرف‌شویی را فقط در زمانی که کاملاً پر است روشن کنید.
زمان دوش گرفتن را به کمتر از ۵ دقیقه کاهش دهید. هر دقیقه دوش گرفتن حدود ۱۲ لیتر آب مصرف می‌کند. هنگام مسواک زدن، شیر آب را باز نگذارید. می‌توان با یک لیوان آب، مسواک زدن را انجام داد. از سیفون‌های کم‌مصرف استفاده کنید. اگر سیفون قدیمی دارید، یک بطری پر از آب در مخزن آن قرار دهید تا حجم مصرفی کاهش یابد.
ماشین لباس‌شویی را فقط زمانی روشن کنید که پر باشد، برای شستن ماشین یا حیاط از سطل آب به جای شلنگ استفاده کنید، نشتی‌ها و چکه‌های شیر آب را برطرف کنید؛ یک شیر چکه‌کننده می‌تواند ماهانه صدها لیتر آب هدر دهد. در ساختمان‌های جدید، از تجهیزات کاهنده مصرف مانند سرشیرهای پخش‌کننده استفاده کنید.
علاوه بر این بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در ایران است (حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور) برای کاهش مصرف در این بخش، نیز می‌بایست استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی به‌جای روش‌های سنتی غرقابی مورد توجه قرار بگیرد. همچنین کشت محصولات کم‌آب‌بر به‌جای محصولات پرآب‌بر مانند برنج و هندوانه در مناطق کم‌آب، مدیریت زمان آبیاری (آبیاری در ساعات خنک روز مانند صبح زود یا عصر برای جلوگیری از تبخیر آب)، استفاده از مالچ (پوشش گیاهی) برای جلوگیری از تبخیر آب از سطح خاک و بهره‌گیری از روش‌های مدرن تصفیه و بازیافت آب در مزارع از دیگر مواردی است که می‌توان به آن توجه کرد.
در بخش صنعت نیز بازیافت آب در فرآیندهای صنعتی (استفاده مجدد از آب تصفیه‌شده در کارخانه‌ها)، مدرن‌سازی تجهیزات صنعتی برای کاهش مصرف آب در تولید، کاهش مصرف آب در نیروگاه‌ها با استفاده از سیستم‌های خنک‌کننده بهینه و استفاده از آبهای غیرشرب برای بخش‌هایی که نیاز به آب آشامیدنی ندارند باید مورد توجه باشد.
بحران آب یک چالش ملی است که تنها با تغییر رفتار مصرفی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین قابل مدیریت است. اگر هر فرد و هر بخش، میزان مصرف آب خود را کاهش دهد، می‌توان از بروز بحران‌های جدی‌تر در آینده جلوگیری کرد. هر قطره آب اهمیت دارد، پس همین امروز اقدام کنیم.
