شاخه سبز بررسی کرد:
زهره مهرنوروزی-قالی و قالیبافی دیرینه بیش از 2500 سال دارد که از گذشته تاکنون تبدیل به بخش مهم و اساسی از فرهنگ و هویت هر ایرانی تبدیل شده. در قالیبافی به غیر از هنر بافنده، داستان‌های بسیاری نیز پشت هر قالی است. فرش‌های ایرانی به دلیل همین داستان ها که پشت طرح و نقش های زیبا نهفته شده اند، محبوبند. در بسیاری از کشور ها، فرش ایرانی جزء کالا های لوکس حساب میشود و سود حاصل از صادرات فرش ممکن است تا 400 درصد نیز برسد.
نگاه پژوهشگر به فرش ایرانی
تورج ژوله، پژوهشگر حوزه فرش در گفتگو با ایرنا درباره فرش دست باف ایرانی با اشاره به این که این هنر بخشی از هویت تاریخی کشور ماست، می گوید: فرش نه فقط هنری زیبا یا کاربردی، بلکه رسانه‌ای فرهنگی است که باورها، آیین‌ها و اندیشه‌های نسل‌های گذشته را در خود حفظ کرده. همان‌گونه که هر ملت موظف است تاریخ خود را بشناسد، شناخت فرش نیز بخشی از این وظیفه فرهنگی و تاریخی به شمار می‌رود.
وی با تأکید بر لزوم افزایش آگاهی در حوزه فرش دستباف، گفت: دستگاه‌ها و رسانه‌های کشور، تلویزیون، مطبوعات و نهادهای اطلاع‌رسانی که به هر جهت به عنوان رسانه فعالیت می‌کنند، وظیفه مهمی برای افزایش سطح آگاهی عموم مردم جامعه ما دارند و باید در این زمینه جست‌وجویی انجام دهند و بدانند واقعاً عموم جامعه ما چه چیزهایی را لازم است بدانند؟ موضوعات بسیاری هستند که امروز به آن احترام می‌گذاریم و بخشی از هویت و زندگی ماست، هر روز که بیدار می‌شویم خود را مقید می‌دانیم که کارهای لازم در این حوزه را انجام دهیم، در ارتباطات اجتماعی، هنجارهای بسیاری وجود دارد که روزمره به واسطه جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم ملزم هستیم آن را رعایت کنیم، در ارتباط با فرش هم باید بدانیم، فرش بخشی از هویت تاریخی کشور ماست.
ژوله ادامه داد: مطالب زیادی در کتاب‌ها مدون شده اما فرش متاسفانه به درستی مورد توجه قرار نگرفته است، شاید به این خاطر که زیر پا بوده و نه جلو چشم! نمی‌دانم! ما نتوانستیم آن‌طور که باید و شاید آن‌چه از دل فرش برمی‌آید و بسیار مهم است را بیابیم و بدانیم گذشتگان ما چه رسالتی در خود حس می‌کردند که موجب شده باورها، آیین‌ها و اندیشه خود را در فرش و انواع دستباف‌ها، برای نسل‌های بعد به ودیعه بگذارند. فرش‌ها نیز این موضوع را مثل یک رسالت در خود حفظ کردند و فقط جنبه زیبایی برای طراحان این نقوش مطرح نبوده، در واقع مثل یک یادداشت، مثل یک کتاب بوده است؛ هر فرش پیام‌هایی دارد.
وی با بیان این که در حوزه فرش‌های عشایری و روستایی این پیام‌ها خیلی قوی‌تر هستند، اضافه کرد: مواردی از جمله بسیاری از مهاجرت‌ها و جابه‌جایی‌ها که در مناطق مختلفی از جغرافیای سیاسی ایران به وقوع پیوسته، مهاجرت‌هایی که از مناطق ماورای خزر انجام شده، مردمانی که به ایران وارد شدند و ...، همه و همه را می‌توان در فرش بررسی کنیم و ببینیم. این موضوعات در پیام‌های بسیار خوب و بسیار زیبا به ما رسیده و هر یک بخشی از گذشته ما را ترسیم می‌کنند.
این کارشناس فرش گفت: همانطور که هر کسی باید تاریخ کشورش را بداند و درباره آن مطالعه کند و بداند چه بخش‌های مهم، چه دقائق و ظرائفی از تاریخ گذشته ما هست و همانطور که در آموزش عالی و متوسطه، مطالبی در قالب کتاب‌ها به دانش‌آموزان و دانشجویان آموزش داده میشود، چون ملزم هستیم بخشی از مطالب را درباره گذشته تاریخی خود بدانیم، تا حدودی در ارتباط با فرش هم همینطور است. در واقع فرش رسانه بسیار مهمی است که گذشته ما، اعتقادات مذهبی ما، باورها و اعتقادات بومی و منطقه‌ای را که نمی‌خواهم بگویم در سطح ملی یک‌دست است، ترویج می‌کند.
ژوله با تأکید بر این که در هر نقطه از جغرافیای سیاسی یا فرهنگی ایران فرش‌های بومی خاص خودش وجود داشته است، اظهار داشت: همانطور که هر منطقه باورهای خاص و ارزش‌های ویژه خود را دارند، همان مردم، همان اقوام، بسیاری از این باورها را روی بافته‌ها و فرش‌ها منتقل کردند. همانطور که خود را ملزم می‌کنیم اقوام غرب یا شرق ایران گذشته و فرهنگ خود را بدانند باید توجه کنیم که بسیاری از این موارد در فرش وجود دارد و فرش بخشی از گذشته ما به شمار می‌آید.
وی گفت: زمانی که مبلمان در کشور ما نبود، همه روی فرش زندگی می‌کردیم، روی فرش بزرگ شدیم، پیشینیان ما همه روی فرش به دنیا آمدند، بزرگ شدند، زندگی کردند، انواع فرش را به حساب بیاورید، لزوما قالی مورد نظر نیست. فرش جایگاه و نقش مهمی داشته، حتی خانه ما را تعریف می‌کرده است. سر اتاق، اول اتاق، از همین ویژگی‌ها اصطلاحات فرش درست شده، به یک قالی «کَلِگی»، «سرانداز»، می‌گویند زیرا در سر اتاق پهن بوده و بزرگ خانواده آن‌جا می‌نشسته، آن‌هایی که کنار دیوار بودند، روی «کناره»ها می‌نشستند، می‌خواهم بگویم فرش حتی فضای خانه ما را تعریف و جایگاه‌ها را مشخص می‌کرده، یعنی در پیوستگی بسیار عمیق و گسترده با معماری ایرانی بوده است. نوعی از پیوستگی وجود دارد که هر چه نگاه کنیم، نمی‌توانیم فرش و معماری ایرانی را از هم تفکیک کنیم بخشی از معماری ما را فرش ایرانی تعریف می‌کند، تا همان اندازه که به معماری ایرانی اهمیت می‌دهیم باید به فرش نیز توجه کنیم.
این پژوهشگر به لزوم درک ارتباط فرش و معماری ایران اشاره و اضافه کرد: امروز شاید بخش عمده‌ای از معماری، تنها ساختمان‌سازی شده باشد. من نوعی از معماری را می‌گویم که داستانش در هنر بسیار متفاوت است. می‌خواهم بگویم ما به عنوان یک ایرانی ملزم هستیم همانطور که آیین‌ها، باورهای مذهبی، ملی، قومی یا هر چیزی را درباره منطقه خود می‌دانیم، نسبت به فرش هم آگاهی پیدا کنیم. نمی‌خواهم بگویم این آگاهی‌ها از چه جنسی است و وارد جزئیات و مسائل تخصصی‌تر شوم ولی اطمینان داشته باشید اگر برای اقوام غرب ایران، جنوب ایران، شرق ایران، مرکز ایران، به تناسب جایی که در آن زندگی می‌کنند فرش‌ها و دستباف‌های آن منطقه را تشریح کنیم و می‌توانیم بگوییم هر کدام چه بوده و بافت آن چه ضرورتی داشته است؟ چرا فیزیک قالی در شمال به لحاظ ظاهری با فیزیک اقوام شرقی ایران با غرب ایران متفاوت است؟ چه دلایل فرهنگی وجود دارد؟ چه تفاوت‌های اعتقادی؟ چه ارزش‌های معنوی در این دستگاه وجود دارد که آن را از بافته‌های شرق و غرب ایران تفکیک می‌کند؛ دانستن این موارد به نظر من بخشی از وظایف ماست. ما باید بدانیم، این جزئی از وظایف ملی ماست و باید در شرح وظایف دستگاه‌های اجرایی، رسانه‌ها، صدا و سیما این آگاهی‌بخشی وجود داشته باشد.
اما سوال این است چرا فرش ایران دیگر مثل گذشته در بازار جهانی نمی درخشد.نگاهی به وضعیت صادرات فرش می اندازیم که اثبات می کند فرش ایرانی در رکود است.
وضعیت صادرات فرش ایران
طبق اعلام گمرک صادرات فرش دستباف در سال۱۴۰۲ به کمتر از ۵۰میلیون دلار رسیده که فعالان این حوزه معتقدند با اصلاح برخی قوانین داخلی می‌توان رقم صادرات را افزایش داد. گمرک در مجموعه نکاتی که از وضعیت تجارت خارجی کشور در سال۱۴۰۲ منتشر کرده، اعلام کرد که صادرات فرش دستباف ایران از رکورد ۲میلیارد دلاری سالانه خود در دهه۷۰ و میانگین ۵۰۰میلیون دلاری در سال‌در ۱۰ سال‌پیش از تحریم‌ها، به کمتر از ۵۰میلیون دلار در سال۱۴۰۲ رسیده‌است. به‌طور کلی بررسی روند صادرات فرش دستباف ایران طی دهه‌گذشته نیز روند نزولی این محصول را نشان می‌دهد.
بر اساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳میلیون دلار در سال۱۳۹۱ به ۵۰.۷میلیون دلار در سال۱۴۰۱ رسیده‌است. بر این اساس سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از ۱.۳درصد در سال۱۳۹۱ به ۰.۰۹درصد در سال۱۴۰۱ رسیده‌است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱برابر با منفی ۱۹درصد بوده‌است. همچنین بر اساس آمار گمرک در سال۱۴۰۱، کشورهای آلمان با سهم حدود ۱۷.۶درصد، امارات‌متحده‌عربی با سهم حدود ۱۷.۲درصد، چین با سهم حدود ۱۶.۲درصد و پاکستان با سهم حدود ۶درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف، عمده مقاصد صادراتی این محصول بوده‌اند. پیش از این هم یکی از گزارش‌های معاونت بررسی‌‌‌‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران به این نکته اشاره کرده‌بود که سهم ایران از صادرات فرش دستباف در جهان در دوره ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ کاهش‌یافته و از ۲۵.۵درصد به ۷.۴درصد رسیده و در همین دوره زمانی سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده‌است. عامل اصلی سقوط صادرات فرش دستباف ایرانی، اعمال تحریم‌ها است، بااین‌حال فعالان این حوزه معتقدند حتی با وجود تحریم‌ها، با اصلاح برخی قوانین داخلی می‌توان صادرات فرش دستباف را به رقمی بیشتر از رقم فعلی رساند. یکی از مهم‌ترین این موانع، پیمانسپاری ارزی است. در همین راستا بر اساس بودجه۱۴۰۲، قرار بود میزان رفع تعهد ارزی فرش و صنایع‌‌‌‌‌‌دستی تا حد مواد اولیه کاهش یابد، اما این موضوع بعد از گذشت هشت ماه از سال۱۴۰۲، بالاخره در آبان‌‌‌‌‌‌ماه ابلاغ شد.بر این اساس میزان پیمانسپاری ارزی برای فرش در انواع مختلف به ۱۰، ۱۵ و ۲۰درصد بسته به میزان مواد اولیه‌‌‌‌‌‌ای که در آن استفاده‌شده، کاهش یافته‌است. با این حال کاهش میزان رفع تعهد ارزی برای فرش دستباف در لایحه بودجه سال‌جاری دیده نشد و پیگیری‌ها در مجلس شورای‌اسلامی هم به دلیل مخالفت سازمان برنامه و بودجه‌به نتیجه نرسید؛ بنابراین این قانون در بودجه‌سال۱۴۰۳ دیده نشد، بنابراین اجرای این قانون در سال‌جاری فعلا منتفی است، اما فعالان حوزه فرش پیش‌‌‌‌‌‌تر گفته بودند که همچنان به‌دنبال راه‌‌‌‌‌‌حلی برای تمدید این قانون هستند.
تحلیل بازار فرش راهکار افزایش صادرات
علی برزگر کارشناس بازار می گوید: برای افزایش صادرات فرش دست بافت شناسایی بازارهای هدف و استفاده از روش‌های مدرن بازاریابی، مانند تبلیغات آنلاین و شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی است.
وی افزود: بهبود کیفیت فرش‌ها و ارائه طرح‌های جدید و نوآورانه مطابق با سلیقه روز بازار،درخواست برای حمایت‌ها و تسهیلات دولتی، مانند وام‌های کم بهره یا کمک به شرکت‌ها برای حضور در نمایشگاه‌هااست.
بزرگر تاکید کرد:برگزاری دوره‌های آموزشی برای تولیدکنندگان در زمینه بهبود فرآیندهای تولید و مدیریت صادرات وایجاد همکاریهای بین‌المللی با برندهای معروف برای معرفی و فروش فرش‌های دست بافت می تواند چالش صادرات را برطرف کند.
وی با بیان اینکه تشکیل گروه‌هایی متشکل از تولیدکنندگان، طراحان، بافندگان و کارشناسان بازار برای تبادل نظرات و ایده‌ها بسیار مفید و کار ساز است افزود: ایجاد پل ارتباطی میان تولیدکنندگان و نهادهای دولتی برای مطرح کردن نیازها و چالش‌ها به منظور دریافت حمایت و تسهیلات برقراری همکاریهای علمی با دانشگاه‌ها برای پیشبرد پژوهش‌ها و نوآوری در طراحی و تولید فرش راه‌اندازی شبکه‌های توزیع مشترک بین تولیدکنندگان کوچک برای کاهش هزینه‌ها و افزایش قابلیت‌های رقابتی برگزاری کارگاه‌های آموزشی مشترک برای بهبود مهارت‌ها و تکنیک‌های تولید و فروش می تواند صادرات فرش را بهبود ببخشد.
این کارشناس بازاربیان کرد: نکته ای نباید فراموش کرد تحقیق و تحلیل در حوزه بازار بسیار مهم است فرش های ایرانی در ذائقه بازار نیاز به تنوع دارد بی شک تحلیل بازار بکی از نیازهای جدی است که به توسعه صادرات می انجامد و می تواند فرش ایران را به درخشش برساند.
