فاطمه مداح نظری – تهدید کشورهای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، یعنی بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران.
در ماه‌های اخیر، تهدیدات کشورهای اروپایی، به‌خصوص سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان علیه ایران شدت بی‌سابقه‌ای به خود گرفته و این سه کشور دیگر رویکرد ضدایرانی خود را پشت لفاظی‌های سیاسی مخفی نمی‌کنند و آشکارا ضمن حمایت از حملات تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی و آمریکا علیه تمامیت ارضی ایران، این کشور را با مکانیسم ماشه تهدید می‌کنند.
تهدید کشورهای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، یعنی بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران. در حالی که بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند مبنای حقوقی این اقدام نه‌تنها سست، بلکه فاقد مشروعیت است، برخی تحرکات فنی و دیپلماتیک نیز در جریان است که می‌تواند آینده مناسبات ایران و اروپا را دگرگون کند.
در نگاهی عمیق‌تر باید گفت که مکانیسم ماشه یا "Snapback Mechanism" سازوکاری مندرج در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و بندهای ۱۱، ۱۲ و ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت مصوب سال ۱۳۹۴ است که اجازه می‌دهد در صورت «نقض اساسی» تعهدات برجام از سوی ایران، یکی از اعضای گروه ۱+۵ (آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین)، سازوکاری را فعال کند که بدون نیاز به رأی‌گیری در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تمام تحریم‌های پیش از برجام سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار بازگردد.
در لابه‌لای شروع دور جدید مذاکرات و تهدید تروئیکای اروپایی مبنی بر فعال سازی مکانیسم ماشه، یک پرسش کلیدی پیش روی اقتصاد ایران قرار گرفته است: آیا ادامه فضای روانی ناشی از تهدید فعال‌سازی این مکانیسم به سود اقتصاد کشور است یا بهتر آن است که این تهدید بالفعل شود و با عبور از شوک اولیه، اقتصاد و عاملان آن از بلاتکلیفی خارج شوند؟
تردیدی نیست که فعال‌سازی مکانیسم ماشه تهدیدی برای اقتصاد ایران، ولو به لحاظ روانی به‌شمار می‌رود. اما باید توجه کرد که در عمل، بخش زیادی از تحریم‌هایی که ممکن است تحت این عنوان بازگردند، پیشاپیش توسط آمریکا و اروپا اعمال شده‌اند. همچنین، با توجه به رویکرد فعلی چین و روسیه در قبال نظام تحریمی غرب، امکان اجماع جهانی در اجرای مؤثر این تحریم‌ها چندان قوی نیست.
نمونه‌ای مهم از این موضع‌گیری را می‌توان در رفتار اخیر روسیه در شورای امنیت مشاهده کرد؛ جایی که مسکو در سال گذشته، با استفاده از حق وتوی خود، مانع از تمدید مأموریت هیئت کارشناسی نظارت بر تحریم‌های کره شمالی شد. این اقدام نشان داد که در ساختار پسابرجامی، احیای نهادهایی مانند کمیته‌های تحریم و هیئت کارشناسی برای اجرای مؤثر تحریم‌ها، بدون اجماع و تصویب قطعنامه جدید در شورای امنیت امکان‌پذیر نیست. بنابراین، فعال‌سازی مکانیسم ماشه در شرایطی می تواند تفنگی با فشنگی نه چندان موثر باشد.
از سوی دیگر، ظاهرا اروپايي ها در قبال رفع ابهام از سیاست هسته ای ایران، پیشنهاد به تمدید مکانیسم ماشه خواهند داد. به نظر می رسد تداوم تعلیق و تداوم سایه روانی ناشی از تهدید مکانیسم ماشه، اقتصاد کشور را در وضعیتی فرسایشی قرار می دهد. این فضای مبهم و نامطمئن، مانع شکل‌گیری تصمیم‌های کلان اقتصادی، سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، و حتی سیاست‌گذاری منسجم می‌شود. بدتر آنکه عدم تعیین‌تکلیف، افق آینده را برای فعالان اقتصادی تیره می‌سازد و «انتظار برای بدتر شدن اوضاع» به یک متغیر روانی منفی بدل می‌گردد.
تجربه اقتصاد ایران در یک دهه اخیر نشان می‌دهد که با وجود فشارهای خارجی، شوک‌های اقتصادی اگرچه سنگین‌اند، اما گذرا هستند؛ البته به شرطی که سیاست‌گذار داخلی به‌جای انفعال، مسیر سازگاری فعال و تدبیر را در پیش بگیرد. بنابراین از "منظر صرفاً اقتصادی" و با فرض همراهی نکردن روسیه و چین با تحریم‌های جدید، عبور از شوک مکانیسم ماشه و بازگشت به یک وضعیت با ثبات (ولو تحریمی)، بهتر از ادامه بلاتکلیفی و کش‌دار شدن فضای ابهام خواهد بود.
یک نکته کاملا روشن است که اقتصاد ایران بیش از تحریم، از بی‌تصمیمی و بلاتکلیفی ضربه خورده است.
«ابوالفضل ظهره وند» معتقد است در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج می‌شود.
عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس می‌گوید روسیه و چین نیز احتمالاً از برجام خارج خواهند شد.
«ابراهیم رضایی» سخنگوی امنیت ملی مجلس شورای اسلامی عنوان کرده که در صورت فعال شدن «مکانیسم ماشه» توسط کشورهای اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان)، ایران گزینه‌های متعددی برای پاسخ به آن دارد که اولین و محتمل‌ترین گزینه، خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است.
«ابوالفضل ظهره وند» عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در خصوص گام‌های ایران در واکنش به فعال شدن احتمالی «مکانیسم ماشه» به خبرنگار تابناک گفت: اروپایی‌ها می‌دانند که دستشان خالی است؛ چرا که اساساً آمریکا از برجام خارج شده و طرف اصلی برجام دیگر حضور ندارد. روسیه و چین نیز احتمالاً از برجام خارج خواهند شد؛ بنابراین اگر ایران از برجام خارج شود، دیگر این کشور‌ها (اروپایی‌ها) چه اقدامی می‌خواهند انجام دهند؟ حال خروج از NPT هم گام بعدی است. به نظر من، اگر اینها بخواهند مکانیسم ماشه را فعال کنند، خروج از NPT نیز اهرم خوبی است.
وی افزود: علاوه بر اینکه ایران می‌تواند از برجام خارج شود، در کنار روسیه و چین می‌تواند خروج از NPT را نیز اعلام کند؛ بنابراین دیگر آنها نمی‌توانند در استخری که در آن ماهی نیست، ماهی بگیرند.
وی در خصوص گزینه‌ی دیگر ایران در واکنش به فعال شدن مکانیسم ماشه هم گفت: با فعال شدن مکانیسم ماشه اهمیتی ندارد، چون آنچه که به‌عنوان تحریم علیه ایران اعمال کرده‌اند، سنگین‌ترین تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا بوده است. نباید فراموش کرد که شرایط بین‌المللی تغییر کرده است.
وی افزود: زمانی که ما برجام سال ۲۰۱۵ را امضا کردیم، روسیه و چین در کنار آمریکا و سه کشور اروپایی بودند. اما اکنون، روسیه و چین در مقابل آمریکا و اروپا قرار دارند. این موضوع را باید درک کرد.
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی یادآور شد: از طرفی، ایران نیز باید این واقعیت‌ها را ببیند که محیط بین‌الملل اساساً دستخوش تغییر شده است؛ بنابراین مکانیسم ماشه دیگر معنایی ندارد. ایران عضو سازمان همکاری شانگهای است، عضو بریکس است و آنها نیز ارتباط فعال با ایران، روسیه و چین دارند. بنابراین، همین کشور‌هایی که عضو شانگهای و بریکس هستند و همچنین روسیه و چین برای ایران کفایت می‌کنند.
وی با طرح این پرسش که «ما در حال حاضر سطح روابط اقتصادی‌مان با اروپا چقدر است؟» گفت: زمانی میلیارد‌ها دلار مبادله داشتیم؛ اما اکنون فکر نمی‌کنم با کل اروپا مبادلاتمان به ۲۰۰ یا ۳۰۰ میلیون دلار برسد.
ظهره وند افزود: آن کشور‌هایی هم که می‌خواهند ما را تحریم کنند، خودشان نیز متأثر از سیاست‌های غلط غرب هستند. کشور‌هایی مانند اندونزی، کشورهای عضو آ. سه. آن، که همه تحت تأثیر سیاست‌های چین قرار دارند و روابط بسیار نزدیکی با چین دارند.
وی یادآور شد: بنابراین، آن چیز‌هایی که تصور می‌کنند، فقط بلوف است. بلوف‌هایی که ترامپ و سه کشور اروپایی می‌زنند. طرف ایرانی باید هوشیار باشد و بی‌جهت این مسئله را بزرگ نکند.
وی در خصوص این پرسش که «گزینه‌های دیگر ایران در واکنش به فعال شدن مکانیسم ماشه ممکن است چه حوزه‌هایی باشد؟» گفت: ببینید، اصلاً دیگر نیازی نیست. هر کس اهرمی دارد. اهرم ازکارافتاده و زنگ‌زده‌ای مثل مکانیسم ماشه، وقتی روسیه و چین از آن خارج شوند و ایران هم خارج شود و بعد ایران از NPT هم خارج شود، دیگر چه چیزی باقی می‌ماند که بخواهند انجام دهند؟
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی افزود: دیگر نیازی نیست که بخواهیم سراغ اقدامات دیگری برویم. ضمن اینکه ایران نشان داده است هر جا که کشوری مانند آمریکا خواسته با موقعیت ایران بازی کند، ایران نیز متناسب با آن واکنش نشان داده است. کشتی ما را در آب‌های ساحلی خودشان توقیف کردند، ما کشتی آنها را در اینجا توقیف کردیم و آنها مجبور شدند سیاست خود را تغییر دهند.
وی تصریح کرد: می‌خواهم بگویم که ایران دست‌بسته نیست. در مهم‌ترین آبراهه قرار دارد. هر کجا که قرار باشد علیه ایران اقدامی صورت بگیرد، از طرف هر کشوری، ایران واکنش متقابل و متناسب نشان خواهد داد. این نیز یکی دیگر از اهرم‌هاست.
«ظهره وند» در پایان تأکید کرد: بدانیم که ایران دیگر آن کشور سابق نیست. دوره بازی‌هایی که با آن برجام را به ایران تحمیل کردند، به پایان رسیده است. ایران امروز از موضع قدرت و اقتدار برخوردار است.
در برجام آمده هر زمان ایران از اجرا یا عدم اجرای تعهدات طرف‌های مقابل ناراضی باشد، می‌تواند اجرای تعهدات خود را معلق کرده یا کاهش دهد. این تضمینی بود که ایران توانست به طرف‌های مقابل تحمیل کند. طرف غربی نیز در ازای این خواست و موضع ایران، موضوع پسگشت (Snapback) قطعنامه‌های سازمان ملل را از طریق مکانیسم ماشه (Trigger) یا بازگشت خودکار تحریم‌ها مطرح کرد.
به گزارش خبرآنلاین سیروس ناصری و نصرت الله تاجیک در روزنامه اعتماد نوشتند: در واقع این دو موضع از این بابت در متن برجام درج شد که طرفین را از نقض تعهدات خود باز دارد و به نحوی ضامن تداوم اعتبار و اجرای موثر و درازمدت این توافق باشد که با خروج نابهنگام امریکا چنین نشد و برجام به نوشته‌ای تبدیل شد که طرفین آن، چه ایران و چه اروپا، به‌رغم میل و نظر خود، اجرای تعهدات‌شان را تعلیق کردند.
تاریخ انقضای حق پسگشت در برجام، ۲۷ مهر سال جاری است. زمان پیش‌بینی شده برای طی فرآیندی که منجر به لغو قطعنامه ۲۲۳۱ و اجرای پسگشت می‌شود حدودا ۷۵ روز است و این یعنی شکایت اروپایی‌ها از عدم رعایت تعهدات توسط ایران باید حداکثر تا ۱۴ مرداد رسما ابلاغ شود.
این در حالی است که وزیر امور خارجه ایران بارها اعلام کرده فعال کردن مکانیسم ماشه تبعاتی برای اروپا دارد و در مصاحبه دیروز خود با لوموند فعال کردن مکانیسم ماشه را از نگاه ایران معادل یک حمله نظامی و به معنای پایان نقش فرانسه و اروپا در پرونده برنامه هسته‌ای دانست. این جمله به خوبی حساسیت ایران نسبت به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و قرار گرفتن ایران تحت بند هفتم را نشان می‌دهد.
اما اینکه چگونه می‌شود این حساسیت را به اقدام یا سلسله اقداماتی تبدیل کرد که اروپا نتواند یا نخواهد از مکانیسم ماشه استفاده کند، مهم است.
اروپا با تهدید صرف یا فعالیت سیاسی دیپلماتیک یا خواهش و تمنا دست از این اهرم برنمی‌دارد. بخشی از ماندن اروپا در برجام برای همین منظور است. پس باید به دنبال راهکاری بود که بشود بازی را از اساس به هم زد!
