فاطمه مداح نظری - استان قم در نواحي خشك و نيمه خشك كشور واقع شده است و از نظر ميانگين بارندگي سالانه 150 ميلي متر ، باكمبود آب مواجه است، به طوري كه بخش عمده اي از نيازهاي آبي آن از مناطق مجاور قم تأمين مي شود . درواقع كمبود منابع آبي، كيفيت نامناسب آب و بهره برداري بيرويه از آب ها و از سوي ديگر روند رو به رشد جمعيت و افزايش تقاضا براي مصرف آب به عنوان مهم ترين مسائل و مشكلات منابع آب در شهر قم باعث محدوديت منابع آب در استان شده است. كاهش بارش در سال هاي اخير در استان قم، خشكسالي هاي مكرر و متناوب مشكلاتي در زندگي مردم استان پديد آورده اند.
يكي از علل كمبود بارش در استان پايين بودن ميانگين ارتفاع استان است . در واقع، خشكسالي در استان قم به خاطر اين است كه در مناطق خشك و نيمه خشك كشور واقع شده است ، پديده جديدي نيست و اين استان اغلب مواقع با اين مخاطرات مواجه است . براساس مطالعات انجام گرفته توسط ستاد حوادث غيرمترقبه استان، پيامدهاي خشكسالي در مناطق كوهستاني استان( جنوب و غرب استان ) بيشتر ديده مي شود، حتي برخي از قنات ها و چشمه هاي اين مناطق خشك شده اند. اما در دشت هاي استان به دليل اين كه بيشتر از آب چاه ها استفاده ميشود اين پيامدها كمتر و يا با تأخير صورت مي گيرد. ازعوامل مؤثر در تشديد بروز خشكسالي در استان مي توان كاهش شديد ميانگين بارش ساليانه در سال هاي اخير و بهره برداري غيراصولي و نامناسب از منابع آب در بخش هاي مختلف را نام برد.
آب هاي استان قم به دو دسته آب هاي سطحي و آب هاي زيرزميني تقسيم مي شوند. يكي از مشكلات زيست محيطي استان، آلودگي آب هاي استان است كه مهم ترين آن ورود پساب هاي صنعتي و پساب فاضلاب هاي خانگي مي باشد.براي مقابله با مشكل آلودگي آب ها، اقدامات زير صورت گرفته ،كه عبارتند از:-1 احداث تصفيه خانه ي سد 15 خرداد. 2- ايجاد شبكه ي جمع آوري فاضلاب شهري در قم، هدف از اجراي اينطرح، جلوگيري از آلودگي منابع آب زيرزميني، برگشت آب به چرخه ي طبيعتاست. 3- آموزش همگاني كه باعث بالابردن آگاهي مردم درباره ي حفاظت از منابع آبي باشد. در نتيجه مي توان گفت در سال هاي اخير براي تامين كمبود بارندگي وكاهش آب سطحي به آب زيرزميني رو آورده شده است كه اين امر و حفر چاه هاي غير مجاز وگسترش شهرك هاي صنعتي و افزايش رو به رشد جمعيت اين استان را دچار بحران آب كرده است كه با آموزش ازطريق رسانه ها و ارتقاء آگاهي عمومي و فرهنگ بهينه مصرف آب و تصفيه كامل پساب و استفاده از آن در صورتي كه براي انسان مضر نباشد، بهتر است پساب در صنعت استفاده گردد، جلوگيري از حفر چاه هاي غير مجاز و ايجاد تعادل بين مديريت تقاضا و عرضه مي تواند از راهكارهاي پيشنهادي براي جبران بحران آب استان قم باشد.
دریاچه نمك قم امروز یكی ازكانون های بحران در كشور تلقی می شود و مشكلات ناشی از آن كه پدیده ریزگردها مهم ترین این معضلات است، استان های مركزی ایران را تهدید می كند و با خشكسالی های اخیر هر روز بر تبعات معضلات زیست محیطی این دریاچه افزوده می شود.
در سال های اخیر تامین نشدن حقابه تالاب های استان قم و افزایش برداشت ها از منابع آب زیرزمینی در كنار عوامل طبیعی از جمله كاهش شدید بارندگی ها و افزایش دمای هوا، باعث بحران های زیست محیطی دراین منطقه شده كه علاوه بر استان قم، استان های همجوار را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
دریاچه نمك از جمله تالاب های زمین شناختی خاص است كه علاوه بر رودخانه و روان آب، از سفره های آب زیرزمینی نیز تغذیه می كند؛ در گذشته پنج رودخانه مهم و اصلی در دریاچه نمك جریان داشته كه هفت سد بزرگ و 60 سد كوچك و بندخاكی و كشاورزی بر روی این رودخانه ها احداث شده و به این ترتیب بخش زیادی از منابع آبی این رودخانه ها در استان های بالادست مدیریت و منجر به شرایطی شده كه امروز در این منطقه با آن مواجه هستیم.
سفره های زیرزمینی این منطقه نیز در سال های اخیر با گسترش شدید كشاورزی و شهرك های صنعتی به وسعت چند هزار هكتار، رو به خشكی است؛ اگر شرایط دریاچه نمك به همین صورت ادامه یابد، كارشناسان پیش بینی می كنند كه این دریاچه رمق های آخر خود را می كشد.
یکی از معاونان اداره كل حفاظت محیط زیست قم با بیان اینكه در گذشته این دریاچه حداقل دو برابر وسعت امروزی را داشته، گفت: دریاچه نمك یك تالاب كم عمق با پوشش گیاهی متراكم بوده است كه تمدنی در خود شكل داده بود ولی امروز تبدیل به دشت شور كویری شده است.
سید احمد شفیعی افزود: در حال حاضر تا شعاع 50 كیلومتری دریاچه نه تنها هیچ روستایی باقی نمانده بلكه پوشش گیاهی آن نیز از بین رفته و تبدیل به عرصه ای كاملا بیابانی شده كه آماده فرسایش و تبدیل شدن به كانون های ریزگرد است.
وی با اشاره به این كه بحران دریاچه نمك قم در عرصه های كشاورزی و اجتماعی بروز جدی داشته، تصریح كرد: كاهش جریان آب و خشكسالی علاوه بر بروز ریزگرد و بیابان زایی، موجب شده تا آب های فراشور در سفره های زیرزمینی به سمت دشت ها حركت كرده و پوشش گیاهی و حاصلخیزی خاك منطقه را كاملا نابود كند.
وی با بیان این كه متاسفانه این بحران به سمت شهر قم درحال پیشروی است، خاطرنشان كرد: تاكنون 11 روستای مهم در این منطقه خالی از سكنه شده و تعدادی دیگر با آبرسانی مدیریت می شود كه اگر شرایط به همین نحو ادامه یابد روستاهای باقی مانده نیز خالی از سكنه خواهد شد.
شفیعی با اشاره به این كه ریزگردها یكی از نتایج بحران زیست محیطی دریاچه نمك است، گفت: چهار حوزه ریزگرد به مساحت 40 هزار هكتار در دریاچه نمك شكل گرفته و در حال رشد است.
وی با تاكید بر اینكه عوارض زیستی و اكوسیستمی دریاچه نمك باید مدیریت شود، بیان كرد: آخرین رمق های دریاچه به خاطر سفره های آبی باقی مانده است كه اگر پایین رود، در آینده شاهد بروز پدیده ریزگردهای نمكی خواهیم بود.
مدیركل سابق حفاظت محیط زیست قم نیز گفت: 7 استان كه 26 درصد جمعیت كشور را تشكیل می دهند در حوزه آبخیز دریاچه نمك قرار گرفته اند و استان قم دارای بیشترین تاثیرپذیری در مواجهه با این حوزه آبخیز است.
سید رحمان دانیالی افزود: متاسفانه استان قم در پایین دست رودخانه های دریاچه نمك قرار گرفته و حداقل حقابه ها به این رودخانه ها اختصاص نیافته و دریاچه نمك با خشكسالی شدید و شوری فزاینده آب مواجه شده است.
وی با اشاره به اینكه بحران این دریاچه بسیار فراتر از دریاچه ارومیه است، تصریح كرد: در صورت عدم مدیریت، مشكلات زیست محیطی دریاچه نمك از جمله شوری آب و ریزگردها به زودی گریبانگیر استان های همجوار قم نیز خواهد شد.
وی گفت: تامین حقابه های زیست محیطی تالاب ها، رودخانه ها و احیای اراضی نابود شده مهم ترین اقدامی است كه می تواند دربلند مدت تا حدی مشكلات موجود دریاچه نمك را مرتفع و از پیشروی این معضلات جلوگیری كند.
دانیالی خواستار مشاركت مسئولان ملی و تخصیص اعتبارات در این زمینه شد و ادامه داد: ایجاد كمربند سبز پیرامون شهر و گسترش فضای سبز شهری باید در اولویت قرار گیرد.
