فاطمه مداح نظری - به گفته برخی از ایران‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده و قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد. پیشینه تشیع در قم به هجرت خاندان اشعریون از کوفه به این شهر در قرن نخست قمری برمی‌گردد. دفن حضرت معصومه(س) در قم و به دنبال آن، مهاجرت امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد.
مورخان سابقه شهر قم را به پیش از اسلام مربوط می دانند اما شهرت آن بیشتر به دوره بعد از اسلام است. در روایات افسانه ای بنای آن را به تهمورث نسبت داده ند.
شهر آرتاریت یا قم، یکی از شهرهای باستانی ایران است که تاریخچه بسیار قدیمی دارد و در دوره‌های مختلف تاریخی، با نام‌های گوناگونی شناخته شده است، در متون تاریخی و جغرافیایی قدیم، از این شهر با نام‌هایی چون آرتاریت، کومه، کومیش و قومس یاد شده است.
در مورد ریشه‌شناسی و معنای نام “آرتاریت”، نظرات و تفسیرهای مختلفی ارائه شده است، برخی از محققان و پژوهشگران، این نام را به زبان پهلوی نسبت داده‌اند و معتقدند که ریشه آن به واژه‌های “آرتا” به معنای “پاک و مقدس” و “ریت” به معنای “شهر” بازمی‌گردد، بر این اساس، “آرتاریت” به معنای “شهر پاک و مقدس” است.
همچنین، برخی دیگر از پژوهشگران، ریشه این نام را به زبان اوستایی نسبت داده‌اند و معتقدند که “آرتاریت” از ترکیب واژه‌های “آرتا” به معنای “پاک و مقدس” و “ریتا” به معنای “شهر” ساخته شده است، در این تفسیر نیز، “آرتاریت” به معنای “شهر پاک و مقدس” است.
این تفسیرها و تحلیل‌های ریشه‌شناختی، نشان می‌دهند که نام “آرتاریت” ریشه‌های کهن و باستانی در فرهنگ و تمدن ایران دارد و به مفاهیم مقدس و پاک در آیین‌های باستانی ایران اشاره دارد، این نام، احتمالاً به دلیل موقعیت جغرافیایی و اهمیت مذهبی شهر قم در گذشته، به آن اطلاق شده است.
این‌که قم از چه موقع به صورت شهر درآمده به‌درستی معلوم نیست اما آنچه مسلم است این شهر قرن‌ها پیش از اسلام وجود داشته و ادعای “سمعانی” و “یاقوت حموی” مبنی بر این‌که قم از شهرهای جدید اسلامی است که در سال ۸۳ هجری قمری در زمان حجاج بن یوسف به دست آل اشعر (فرزندان ابوموسی اشعری) بنا شده و اثری از ایرانیان در آن دیده نمی‌شود، درست نیست؛ زیرا نخست این‌که قم یکی ازشش “کوره”(۱) یا شهر عمده قدیمی ایران بوده است:
“ابن خرداذ به در استان ماد شش کوره برمی‌شمارد ماسبندان، مهرجانقدق، دینور، نهاوند، همدان و قم”.
(فرای ۱۳۶۳، ۱۷)
قدمت آن حتی به پیش از ساسانیان می‌رسد. دوم این‌که نام مزارع حومه شهر و نیز برخی محله‌های قم به زبان پارسی است؛ مانند کوه‌های یزدان (به آوایش قمی “کوه یَزیون”)، دوبرادران (دوبِردَرون) که بنا بر فرهنگ عمید “یزدان” و “برادر” لغات پهلوی هستند. از باغ‌های قم می‌توان از نام‌های مورچی، دلگشا، کوچه خوزیان، پِشَم، دودانگه، و از مزرعه‌ها می‌توان از مِسگران، گُمَر، مهرویان که به پارسی مهرآبیان یعنی آب پخشان بوده، ابَرِستجان که “بنابر کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات بلوکات درالایمان قم تنظیم شده به سال ۱۲۹۶ هجری قمری در آن‌جا پنج قلعه گبری در قدیم بوده که الان دیوارهای آن پابرجاست.”، مَزدیجان (مَزیون) که بنا بر همان کتابچه “در تاریخ قم مسطور است که در آن‌جا آتشکده بوده که سیصد سال افروخته بوده و خاموش نشده”. بَراوستان (بَراسون) که بنا بر کتابچه فوق “از مزارع قدیم النسق است که به اسم فرسی (پارسی) قدیم مشهور است.”
آرتاریت نام یکی از شهرهای باستانی ایران است که امروزه به عنوان شهر قم شناخته می‌شود، این شهر با تاریخچه طولانی و فرهنگ بزرگی که دارد، به عنوان یکی از مراکز مهم مذهبی و فرهنگی ایران و یکی از مقاصد گردشگری محبوب در کشور ما محسوب می‌شود.
شهر قم در مرکز ایران و در استان قم واقع شده است، این شهر از دیرباز به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی، مذهبی و سیاسی ایران شناخته شده است، بر اساس شواهد باستان‌شناسی، قدمت سکونت در این منطقه به هزاره‌های پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.
شهر قم یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران است که سابقه‌ای طولانی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد، این شهر که با نام‌های مختلفی در طول تاریخ شناخته شده که یکی از آن‌ها آرتاریت بوده، همواره نقش مهمی در تاریخ و تمدن ایران ایفا کرده است.
شواهد تاریخی نشان می‌دهند که شهر آرتاریت در دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله در دوران هخامنشیان، ساسانیان و اسلامی، به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران شناخته می‌شده است، این شهر در طول تاریخ، میزبان بسیاری از دانشمندان، عالمان و بزرگان دینی بوده است.
قم در دوره‌های مختلف تاریخی
تاریخچه‌ی شهر آرتاریت به دوران باستان باز می‌گردد و اثرات تاریخی و فرهنگی آن در ساختار شهر قم قابل مشاهده است، این شهر در زمان هخامنشیان به عنوان یکی از شهرهای مهم ایران شناخته می‌شد و در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و مذهبی مهم ایران شناخته می‌شد.
شهر قم در طول تاریخ، در دوره‌های مختلفی حضور و نقش مهمی داشته است، در ادامه، به بررسی برخی از این دوره‌ها می‌پردازیم:
۱- دوره هخامنشیان:
در دوره هخامنشیان، شهر آرتاریت (قم) به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران شناخته می‌شده است، این شهر در این دوره، میزبان بسیاری از دانشمندان، عالمان و بزرگان دینی بوده است، همچنین، شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که در این دوره، آرتاریت یکی از شهرهای مهم در مسیر جاده ابریشم بوده است.
۲- دوره ساسانیان:
در دوره ساسانیان نیز، شهر قم (آرتاریت) همچنان به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران شناخته می‌شده است، در این دوره، شهر قم میزبان بسیاری از دانشمندان و عالمان دینی بوده و به عنوان یکی از مراکز مهم آموزش و پرورش در ایران شناخته می‌شده است.
۳- دوره اسلامی:
پس از ورود اسلام به ایران، شهر قم همچنان به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران شناخته می‌شد، در این دوره، قم به عنوان یکی از مراکز مهم تشیع در ایران مطرح شد و میزبان بسیاری از بزرگان و علمای شیعه بود، همچنین، در این دوره، شهر قم به عنوان یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی ایران شناخته می‌شد.
۴- دوره معاصر:
در دوره معاصر نیز، شهر قم همچنان به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی، مذهبی و سیاسی ایران شناخته می‌شود، این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم تشیع در جهان اسلام مطرح است و میزبان بسیاری از بزرگان و علمای شیعه است، همچنین، قم به عنوان یکی از مراکز مهم آموزش عالی و پژوهشی در ایران شناخته می‌شود.
پیش از اسلام اطلاعات باستان شناختی در منطقه قم حاکی از آثار فعالیت انسانی در عصر فراپارینه سنگی با قدمتی نزدیک به پانزده هزار سال است و به استناد تحلیل دستاورد های شش فصل کاوش علمی در قره تپه قمرود، تاریخچه تشکیل روستا های اولیه در منطقه قم به هزاره پنجم قبل از میلاد باز می گردد. همچنین اشیا و آثار یافته شده از سایر کاوش ها و بررسی ها در سطح استان حاکی از شکوفایی تمدن انسانی عصر نوسنگی و عصر آهن در قم است. تاریخ اسطوره ای ایران نیز حکایت از پیدایش و تاسیس تشکیلات شهری در زمان طهمورث دیوبند پادشاه پیشدادی دارد و قولی دیگر تشکیل تاسیسات شهری در قم را به کیخسرو پادشاه افسانه ای ایران نسبت می دهد. آنچه که مسلم است، منطقه قم به استناد شواهد باستان شناختی همچون تپه های پیش از تاریخ، آتشکده ها و قلاع دوران تاریخی و کتاب قم ( مهم ترین اثر جغرافیای محلی، تالیف شده توسط حسن بن محمد بن حسن قمی در سال ۳۷۹ هجری قمری ) در عصر پیش از اسلام خصوصاً دوره ساسانی از شهر های نسبتاً بزرگ و آباد ایران بوده است.
در نهایت، شهر آرتاریت یا قم یکی از شهرهای باستانی و مهم ایران است که با تاریخچه طولانی و فرهنگ بزرگی که دارد، یکی از مقاصد گردشگری محبوب در کشور ما محسوب می‌شود، اهمیت مذهبی، تاریخی و فرهنگی این شهر، آن را به یکی از مراکز مهم ایران تبدیل کرده است که هر ساله میلیون‌ها زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند.
