فاطمه مداح نظری - استان قم سالانه میزبان میلیونها زائر ایرانی و خارجی است، اما با این وجود همچنان با جایگاه واقعی خود در حوزه گردشگری فاصله دارد و تحقق توسعه پایدار این بخش مستلزم نگاه توسعهمحور است.
استان قم بهعنوان دومین قطب زیارت کشور پس از مشهد مقدس، سالانه میزبان میلیونها زائر ایرانی و خارجی است اما با این حال، کارشناسان معتقدند که بهرهبرداری از ظرفیتهای اقتصادی گردشگری در این استان هنوز با جایگاه واقعی آن فاصله دارد.
در سند توسعه استان، «زیارت و گردشگری» بهعنوان محور اصلی رشد و اشتغال تعریف شده و برنامه هفتم توسعه نیز بر ضرورت افزایش سهم قم از گردشگری زیارتی تأکید دارد.
با وجود جایگاه ویژه قم در جغرافیای زیارت، سهم اقتصادی این صنعت در تولید ناخالص استان پایین است و هنوز بخش عمدهای از ظرفیتهای فرهنگی، طبیعی و تاریخی آن ناشناخته مانده است.
مناطق جنوبی و غربی استان، جاذبههایی دارند که بسیاری از زائران حتی نامشان را نشنیدهاند و همین ناآشنایی موجب شده میانگین اقامت گردشگران در قم از چند ساعت فراتر نرود که معرفی هدفمند این ظرفیتها میتواند اقامت زائران را افزایش داده و به رونق اقتصاد محلی منجر شود.
طبق برنامههای کلان کشور، قرار است ظرفیت گردشگری زیارتی تا پایان برنامه هفتم توسعه دو و نیم برابر افزایش یابد و در این میان، بخش خصوصی نقش کلیدی در اجرای پروژههای زیرساختی و ارائه خدمات خلاقانه بر عهده دارد، در حالی که وظیفه سیاستگذاری و نظارت بر دوش دولت است که همافزایی این دو بخش میتواند به جهش کمی و کیفی در حوزه گردشگری قم منجر شود.
از سوی دیگر، برنامهریزی برای بهروزرسانی سند توسعه گردشگری قم با رویکرد اقتصادی و جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی در دستور کار قرار دارد که هدف این طرح، تطبیق زیرساختهای گردشگری با ظرفیتهای واقعی استان و ایجاد مسیرهای تازه برای سرمایهگذاران است.
اجرای پروژههای ارتباطی همچون تکمیل خط ریلی، احداث کمربندیهای جدید و توسعه فرودگاه قم از جمله طرحهای راهبردی این حوزه به شمار میرود که بیش از ۹۰ درصد اهداف آن مستقیماً به گردشگری مربوط میشود.
در بخش اقامت نیز احداث چند هتل پنجستاره و ایجاد مجموعههای بومگردی و بوتیکهتلها در بافت تاریخی قم آغاز شده و آزادسازی و ساماندهی بافت ۳۵۰ هکتاری تاریخی شهر قرار است این محدوده را به یکی از قطبهای جدید گردشگری فرهنگی و تاریخی تبدیل کند.
تحقق توسعه پایدار در این صنعت بدون ثبات در قوانین و حمایت مؤثر از سرمایهگذاران امکانپذیر نیست و تغییرات پیدرپی مقررات، بروکراسی اداری و نبود ضمانتهای کافی برای بازگشت سرمایه، از موانع اصلی رشد این بخش عنوان میشود که فعالان بخش خصوصی خواستار بازنگری در سیاستهای حمایتی و تسهیل فرآیندهای سرمایهگذاری شدهاند.
ایران در میان ده کشور برتر جهان از نظر جاذبههای گردشگری قرار دارد و قم به عنوان یکی از قطبهای اصلی زیارت، میتواند سهم قابل توجهی در جذب گردشگران مذهبی و سلامت ایفا کند.
در سال گذشته، بیش از ۷ میلیون گردشگر خارجی وارد کشور شدند که حدود نیمی از آنان از کشور عراق بودند و بیش از سه و نیم میلیون نفرشان شهر قم را به عنوان مقصد زیارتی انتخاب کردند.
در حال حاضر، استان قم دارای بیش از ۶۰۰ مرکز و تأسیسات گردشگری شامل هتلها، هتلآپارتمانها، خانهمسافرها، دفاتر خدمات مسافرتی و مجتمعهای گردشگری است که با این حال، ضریب اشغال مراکز اقامتی استان در نیمه نخست سال تنها حدود ۴۰ درصد بوده که نشان میدهد مشکل اصلی، نه کمبود تخت و اقامتگاه بلکه ضعف در زیرساختها و جاذبههای مکمل زیارت است.
محمد ایرانی رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی قم با تأکید بر نقش گردشگری سلامت در جذب گردشگران خارجی اظهار کرد: در میان 10 کشور اولی که مقصد گردشگران ایران بودند، دو عامل اصلی یعنی گردشگری مذهبی و گردشگری درمانی بیشترین سهم را داشتهاند.
رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان قم گفت: این استقبال نشان میدهد که حوزه گردشگری، حوزهای جذاب و آیندهدار است؛ اما در مقایسه با کشورهایی چون ترکیه هنوز فاصله زیادی داریم.
ایرانی با بیان این که بخشی از این عقبماندگی ناشی از سیاستهای کلان و بیثباتی قانونی است، بیان کرد: ناپایداری قوانین موجب شده است، بخش خصوصی در تصمیمگیری و سرمایهگذاری با ریسک بالا مواجه شود؛ سرمایهگذار وقتی اطمینان ندارد که قانون تغییر نکند، از ورود به این حوزه بازمیماند.
وی با اشاره به روند آماری گردشگران خارجی افزود: تا پیش از همهگیری کرونا، حدود ۹.۵ میلیون گردشگر وارد کشور میشدند؛ ولی پس از آن این عدد به حدود ۴ میلیون کاهش یافت و اکنون به بیش از ۷ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر رسیده است. هماکنون مستلزم پژوهشی جدی هستیم تا بدانیم چه عواملی باعث رشد یا اُفت ورود گردشگر در دورههای گوناگون شده است.
عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران در پایان گفت: نکته مهم این است که در ترکیه گردشگری درمانی در رتبه نهم قرار دارد؛ اما در ایران دومین انگیزه سفر است؛ این یعنی ما در حوزه درمان و خدمات پزشکی از مزیت جدی برخوردار هستیم.
نقش گردشگری در اشتغال زایی شهر قم؛ در سایه گسترش نجومی انواع وسایط نقلیه و گسترش بی سابقه زیرساختهای حمل و نقل و اسکان از اوایل قرن بیستم تا کنون، میتوان گفت که یکی از وجوه تمایز اساسی دنیای امروزی در تقابل با دنیای پیشامدرن توسعه چشمگیر گردشگری است. امری که باعث شده است میلیونها نفر در سراسر جهان بتوانند از مشاغل مستقيم يا مرتبط با این صنعت ارتزاق کنند.
در همين ارتباط بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری، صنعت گردشگری ایران در سال ۲۰۲۳ رشدي ۲۱ درصدی به خود ديده است. و تنها گردشگران خارجی ۷۰ هزار میلیارد تومان به رگهاي اقتصاد ايران تزريق كرده اند. بنا بر پیش بینی مذكور اين رود در سال ۲۰۲۴ نیز رو به رشد خواهد بود احتمالي رشدي بيش از ۱۲ درصدرا تجربه خواهد كرد.
با توجه به آمار رو به تزاید گردشگری زیارتی-سیاحتی به مقصد قم فعالیتها هتلسازی در قم همچنان در حال پیگیری است. در سال ۱۴۰۱معاون هماهنگی امور زائران استانداری قم از نیاز شهر قم به ۱۰۰ هزار تخت اقامتی گفته بود. البته زودبازدهترین راه برای حل این چالش در فضای کمبود هتلها را، تشویق مردم به ایجاد خانه مسافرها دانسته بود.
شهر قم با داشتن حرم مطهر حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، به عنوان یکی از قطبهای مهم گردشگری مذهبی کشور محسوب میشود. اما توسعه گردشگری در این شهر با چالشها و فرصتهای متعددی روبرو است.
چالشها:
کمبود زیرساختهای گردشگری: یکی از مهمترین چالشهای توسعه گردشگری در قم، کمبود زیرساختهای مناسب مانند هتلها و مراکز اقامتی با استانداردهای بینالمللی، مراکز تفریحی و گردشگری متنوع، و همچنین کمبود پارکینگهای عمومی است.
فصلی بودن گردشگری: گردشگری در قم بیشتر به صورت فصلی و متمرکز بر ایام خاص مذهبی است. این امر باعث ناپایداری درآمد و اشتغال در این بخش میشود.
کمبود نیروی انسانی متخصص: نبود نیروی انسانی متخصص در حوزه گردشگری و مدیریت هتلداری، یکی دیگر از چالشهای پیش روی توسعه این صنعت در قم است.
رقابت با سایر مقاصد گردشگری: با توجه به وجود رقابت شدید بین شهرهای مختلف کشور برای جذب گردشگر، قم باید تلاش کند تا با ارائه خدمات بهتر و جاذبههای متنوعتر، بتواند جایگاه خود را در صنعت گردشگری کشور تقویت کند.
فرصتها:
ظرفیت بالای گردشگری مذهبی: وجود حرم مطهر حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، پتانسیل بسیار بالایی برای توسعه گردشگری مذهبی در قم فراهم کرده است.
توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی: با توجه به وجود آثار تاریخی و فرهنگی متعدد در قم، میتوان از این پتانسیل برای توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی استفاده کرد.
توسعه گردشگری سلامت: با توجه به وجود مراکز درمانی و بهداشتی متعدد در قم، میتوان از این ظرفیت برای توسعه گردشگری سلامت استفاده کرد.
توسعه گردشگری روستایی: با توجه به وجود روستاهای زیبا و بکر در اطراف قم، میتوان از این پتانسیل برای توسعه گردشگری روستایی و ایجاد اشتغال در مناطق روستایی استفاده کرد.
با توجه به چالشها و فرصتهای موجود، توسعه گردشگری در قم نیازمند برنامهریزی دقیق، سرمایهگذاری مناسب و همکاری بخشهای دولتی و خصوصی است. با رفع چالشها و بهرهگیری از فرصتها، میتوان قم را به یکی از قطبهای مهم گردشگری در کشور تبدیل کرد.
