زهره مهرنوروزی-میراث فرهنگی یک ملت، بیش از آنکه صرفاً مجموعه‌ای از ساختمان‌های تاریخی باشد، هویت و تاریخ زنده‌ی آن سرزمین را به نمایش می‌گذارد. یکی از این آثار ارزشمند، گنبد شاه حمزه در شهر قم است؛ بنایی که نه‌تنها یادگاری از هنر معماری دوران گذشته بلکه نمادی از تاریخ، هویت و باورهای فرهنگی مردم منطقه محسوب می‌شود. با این حال، طی سال‌های اخیر، این اثر تاریخی با فرسودگی، آسیب‌های محیطی و کم‌توجهی مسئولان متولی مواجه شده است. گنبد شاه حمزه یکی از بناهایی است که با تاریخ و فرهنگ شهر پیوند دارد. گفته می شود گنبر منحصر بفرد این بنا تاریخی مذهبی شهر قم توسط استاد حسن معمار باشی معمار تیمچه بازار قم ساخته شده است.
شامگاه یکشنبه چهارم خرداد ماه ١۴٠۴، ویدئویی در فضای مجازی از آسیب‌دیدگی گنبد بقعه‌ی امامزاده حمزه (معروف به شاه حمزه) در قم منتشره شد، که در توضیح همراه آن آمده است این آسیب در اثر برخورد صاعقه به گنبد بنا رخ داده است.
به دنبال انتشار ویدئویی از تخریب امامزاده شاه حمزه قم در اثر صاعقه، مهدی صمدی معاون میراث فرهنگی استان قم با تأیید این حادثه، از آغاز اقدامات اضطراری برای بررسی، ایمن‌سازی و مرمت این بنای تاریخی خبر داد.
وی در مصاحبه با ایسنا گفت: حدود ساعت هشت‌ونیم شب گذشته، پس از اقامه نماز مغرب و عشا خبر وقوع این حادثه به ما رسید. همان شب، به دلیل تاریکی هوا و شرایط زمانی، امکان انجام بررسی و اقدام میدانی نبود. با این حال، نیروهای آتش‌نشانی در محل حضور یافتند و منطقه را ایمن‌سازی کردند. صبح امروز (یکشنبه ۴ خردادماه) تیم کارشناسی اداره‌کل میراث فرهنگی استان قم متشکل از کارشناسان فنی مجرب به همراه همکاران اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان به محل حادثه عزیمت کردند. بررسی‌های اولیه انجام شد و دستورهای لازم صادر شد.
او افزود: از اقدامات فوری که در دستور کار قرار گرفت، نصب داربست برای بررسی دقیق وضعیت گنبد بود. در همین راستا نامه‌ای به مدیرکل اوقاف قم ارسال کردیم. با توجه به اینکه بهره‌برداری از این‌گونه اماکن متبرکه طبق قانون حمایت از بافت‌ها و بناهای تاریخی بر عهده دستگاه اجرایی متصرف است، هزینه‌های مرمت نیز بر عهده همان دستگاه خواهد بود. ما نیز به‌عنوان مرجع فنی و قانونی، نظارت بر فرآیند مرمت اضطراری و استحکام‌بخشی گنبد را بر عهده داریم.
معاون میراث فرهنگی استان قم اظهار کرد: باید توجه داشت که اظهار نظر نهایی درباره علت دقیق حادثه و برآورد هزینه مرمت، زمانی ممکن خواهد بود که داربست نصب شود و ما بتوانیم به پوش دوم گنبد و دهلیز داخلی آن دسترسی پیدا کنیم تا ارزیابی دقیقی از آسیب‌های کالبدی بنا انجام شود.
صمدی با تاکید بر اینکه اقدامات اولیه و اضطراری به سرعت در دستور کار قرار گرفت و امروز رأس ساعت هفت صبح، گروه کارشناسی در محل حاضر شد و برنامه‌ریزی لازم صورت گرفت، در پاسخ به این پرسش که آیا صاعقه علت اصلی این حادثه بوده است، گفت: شخصاً در طول بیش از ٢٢ سال خدمتم، کمتر پیش آمده بود که صاعقه چنین آسیبی به یک بنای تاریخی وارد کند اما وقتی فیلم‌هایی که از این اتفاق منتشر شده را دیدم، یاد صحنه‌هایی از برخورد صاعقه با بناهای سنگی در ایتالیا افتادم که مشابه چنین حادثه‌ای بود. از این جهت، می‌توان با احتمال بالا گفت که علت این آسیب، همان برخورد صاعقه بوده است. به‌ویژه آنکه طبق گفته خادمین و افراد حاضر در محل، بلافاصله پس از اصابت صاعقه، این اتفاق رخ داده است. گزارش دیگری هم نداشتیم.
معاون میراث فرهنگی قم اظهار کرد: بنای امامزاده شاه حمزه قدمتی نزدیک به هفت یا هشت قرن دارد و پیش از این نیز مرمت‌هایی روی آن انجام شده بود. این بنا رهاشده یا بدون صاحب نبوده و در نگهداری آن کوشیده شده است. با این حال، تخریب گنبد، درست در همان شب و همان ساعت خاص صاعقه، بی‌دلیل نیست و به احتمال بسیار زیاد منشأ اصلی آسیب، همین حادثه بوده است. مهم‌تر از علت‌یابی دقیق، اکنون اولویت ما انجام اقدامات نجات‌بخشی و رفع خطر از این اثر تاریخی ارزشمند است. برای ادامه کار، باید وارد مرحله بررسی سازه‌ای شویم تا مشخص شود استراکچر یا ساختار اصلی بنا تا چه میزان آسیب دیده است. تا این لحظه، بخش‌هایی از آسیب‌ها صرفاً در ظاهر کاشی‌ها دیده می‌شود، اما بدون بررسی دقیق‌تر نمی‌توان در مورد شدت آسیب‌های سازه‌ای نظر قطعی داد. با این حال، اقدام فوری برای حفظ بنا انجام شده و جزئیات آن مشخص است.
صمدی گفت: بناهای تاریخی به‌ویژه آثاری با قدمت بالا، به‌طور طبیعی دچار فرسایش مصالح می‌شوند و نیازمند تعمیر و نگهداری منظم‌اند اما اعتبارات ما به‌عنوان متولی، محدود است. ما ناگزیر به جلب مشارکت مدنی، سرمایه‌گذاران، متصرفان، بهره‌برداران قانونی و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی هستیم. صرف ثبت یک بنا به‌عنوان اثر تاریخی کافی نیست. اگر برای من به‌عنوان مدیر، امسال فقط دو میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده باشد، با وجود بیش از ٢٠٠ یا ٣٠٠ اثر در معرض خطر نمی‌توانم بدون مشارکت مردم و نهادها، همه را نجات دهم. ما باید از ظرفیت‌های بخش غیردولتی، NGO ها و نیز فرهنگ‌سازی در میان متولیان بهره ببریم. ما خدمات فنی و نظارتی خود را ارائه می‌دهیم اما مالک یا بهره‌بردار باید در مرمت نیز نقش داشته باشد. در کنار مرمت، پایش مداوم، بررسی رفتار سازه، وضعیت بام و سازه و همه جزئیات نگهداری باید به‌صورت مستمر پیگیری شود تا بتوانیم از تخریب بیشتر جلوگیری کنیم.
یکی از راهنمایان گردشگری قم می گوید: یکی از کابوس های هرشبم این است مبادا ابنیه های تاریخی دیگر شهرمان به سرنوشت تلخی چار شود چون ابنیه ها نیاز به مراقبت دارند نمی شود آنهارا رها کرد . گنبد شاه حمزه مشکلات جدی داشت اما جیغ گنبد با ساعقه بلند شد.
از اوقاف قم پیگیر شدیم تا بدانیم کار مرمت به کجا رسیده است مهدی قائم پناه روابط عمومی اوقاف گفت: داربست ها نصب شده است و مرمت بنا به زودی آغاز خواهد شد و هنوز هم برآورد نشده است که برای تعمییر این بنا چقدر هزینه باید پرداخت شود.
گرچه چارچوب حقوقی حمایت از میراث فرهنگی در ایران از سال ۱۳۰۹ تاکنون شکل گرفته و گسترش یافته، اما این قوانین عمدتاً تمرکز خود را بر نقش دولت گذاشته‌اند و مشارکت عمومی در آن‌ها جایگاه روشنی ندارد. در واقع، در بیشتر قوانین موجود، مردم تنها موظف به رعایت ضوابط هستند و مسئولیت مستقیمی برای حفاظت یا بهره‌برداری مسئولانه از میراث‌ها برای آن‌ها تعریف نشده است. این در حالی است که دولت به‌عنوان نماینده مردم، وظیفه دارد زمینه مشارکت فعال جامعه را در این حوزه فراهم کند. از سوی دیگر، مردم نیز به‌عنوان صاحبان اصلی این میراث، باید نقش مؤثرتری در فرآیند حفاظت، معرفی و بهره‌برداری از آن داشته باشند مشارکت مردمی نه‌تنها به حفاظت بهتر کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود میراث فرهنگی از انزوای فعلی خارج شده و در زندگی روزمره مردم حضور بیشتری پیدا کند.
در گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس دراین زمینه تهیه کرده است، عنوان شده است، مردمی‌سازی حفاظت از میراث، تنها در سایه اصلاح قوانین، تدوین سیاست‌های جدید، آموزش عمومی و تقویت نهادهای مردمی امکان‌پذیر است. اصلاح ماده ۶۶ قانون آیین دادرسی کیفری است تا نقش و مسئولیت عمومی مردم در زمینه میراث فرهنگی و طبیعی به‌طور رسمی تعریف و تثبیت شود. ایجاد تعادل بین «حقوق» و «مسئولیت» مردم نسبت به میراث، می‌تواند هم به حفاظت بهتر از این دارایی‌های ملی کمک کند و هم آن‌ها را به ابزارهایی مؤثر برای توسعه پایدار، گردشگری فرهنگی، درآمدزایی و تقویت هویت جمعی تبدیل کند.
و اما ؛ نجات بناهای تاریخی مانند گنبد شاه حمزه نیازمند برنامه‌های جامع حفاظتی، تأمین بودجه مناسب و آگاهی عمومی است. فرسایش و تخریب این آثار نه‌تنها ضربه‌ای به میراث فرهنگی ایران، بلکه فراموشی بخشی از تاریخ و هویت مردم است. شاید زمان آن رسیده که حفظ میراث تاریخی را به‌عنوان یک مسئولیت ملی جدی‌تر بگیریم و برای نگهداری این گنجینه‌های فرهنگی، اقداماتی عملی و مؤثر انجام دهیم.
دلسوزان میراث فرهنگی قم انتظار دارند متولیان با تعامل و همکاری بیشتر برای حفظ و ماندگاری ابنیه های تاریخی تلاش کنند.
