زهره مهرنوروزی. بحران فرونشست زمین از ابتدای دهه ۱۳۸۰ در کشور جدی شد و نخستین هشدارها نیز در همین دوره توسط صاحب‌نظران مطرح شد. آن‌ها هشدار می‌دادند که با این روند برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، دیر یا زود با بحران فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها و شکاف‌ها رو به رو خواهیم شد. اما متأسفانه هیچ توجهی به این هشدارها نشد واین وضعیت ادامه پیدا کرد تا رسیدیم به زمان فعلی. در گزارش سال ۲۰۰۵ سازمان زمین‌شناسی اعلام شد که در بخش‌هایی از تهران و در جنوب غربی پایتخت در دشت شهریار، تا ۳۶ سانتیمتر در سال به شکل نقطه‌ای شاهد فرونشست زمین هستیم، در معین‌آباد ورامین تا ۲۰ سانتیمتر و در ابردژ ۲۵ سانتیمتر، فرونشست داریم. همچنین در مناطق جنوب غربی استان البرز و در پایاب رودخانه فررود و در بویین زهرا نیز شاهد شکاف‌هایی بودیم. اکنون، از این گزارش نزدیک به ۲۰ سال گذشته است و پس از این گزارش، در سال ۲۰۱۰، سازمان زمین‌شناسی اعلام کرد که بخش‌هایی از استان فارس بین دشت جهرم و فسا به شکل نقطه‌ای با میزان فرونشستی مواجه شده که حتی از ۳۰ سانتیمتر هم گذشته و به ۵۴ سانتیمتر در سال رسیده که بالاترین رکوردی است که در جهان ثبت شده بود.
لیلا محمدی خواه کارشناس زمین شناسی می گوید: فرونشست زمین در ایران از بحران‌های زیست‌محیطی مهم چندسال اخیر ایران است که مهمترین علل آن در حال حاضر بحران آب است. ایران جزو کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین است، به حدی که میزان فرونشست زمین در ایران ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته است.
وی می گوید: درحال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها قرار گرفته است، از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کاشمر دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد. کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتیمتر رکورددار فرونشست زمین در ایران است.
این کارشناس زمین شناسی گفت: در ایران نرخ فرونشست در این پهنه‌ها به بالای ۱۵ سانتیمتر می‌رسد.» بر اساس آمارهای رسمی کشور، نرخ فرونشست در برخی از نواحی استان کرمان به ۴۰ سانتیمتر می‌رسد و در جنوب استان البرز و در نزدیکی پایتخت نرخ فرونشست بالای ۳۰ سانتیمتر در سال است. همچنین در برخی از نواحی استان اصفهان نرخ فرونشست به بیش از ۱۵ سانتیمتر در سال می‌رسد. در جنوب تهران نرخ فرونشست بالای ۲۰ سانتیمتر در سال ثبت شده و برخی از نواحی ورامین نرخ فرونشست بالای ۲۰ سانتیمتر در سال دارد.
وی افزد:خشکسالی و برداشت بی‌رویه منابع آبی زیرزمینی در تشدید بحران فرونشست زمین در کشور، بی تأثیر نیست. گزارشی که کمیته مقابله با خشکسالی در وزارت کشور منتشر کرده و ریاست آن بر عهده خانم بنفشه زهرایی است نشان می‌دهد که تا کمتر از ۱۰ سال دیگر بیش از ۲۰ درصد از آبخوان‌های ما کاملاً از آب تهی می‌شود و با بحران مهاجرت‌های گسترده رو به رو خواهیم بود.
فرونشست به مرز ۳۰ سانتیمتر رسیده است
قم یکی از شهرهای درگیر با فرونشت زمین است سید احمد شفیعی، معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیسست استان قم به ایرنا،گفت: عامل اصلی فرونشست زمین درقم سیاست‌های کلی است که طی دهه‌های گذشته در عرصه محیط زیست به اجرا درآمده است.
وی تخلیه سفره‌های آبی و ناترازی منفی را عامل اصلی فرونشست زمین در قم دانست و گفت: سفره‌های آبی که طی میلیون‌ها سال ایجاد شده طی دهه‌های گذشته با برداشت بی‌رویه از منابع آبی سبب تخلیه مخازن آب شده که اثرات منفی بسیار زیادی را به همراه داشته است.
به گفته معاون محیط زیست قم: در حالی که تا سه دهه گذشته فرونشست زمین در دشت چندهزار هکتاری جعفریه کمتر از سه سانتیمتر بوده که هم اینک فرونشست با افزایش ۱۰ برابری به مرز ۳۰ سانتیمتر رسیده و هر سه سال یک متر از زمین آن در داخل اعماق زمین بلعیده می‌شود. ناترازی در تغذیه و برداشت سفره‌های زیرزمینی سبب نشست لایه‌های بالایی در لایه‌های زیرزمین می‌شود که این پدیده سبب کوچک شدن مخزن می‌شود و اگر حجم بارندگی‌ها نیز روزی زیاد شود این مخازن دیگر ظرفیت جذب آب مانند گذشته را نخواهند داشت.
شفیعی اضافه کرد: در حالی که تا سه دهه گذشته فرونشست زمین در دشت چندهزار هکتاری جعفریه کمتر از سه سانتیمتر بوده که هم اینک فرونشست با افزایش ۱۰ برابری به مرز ۳۰ سانتیمتر رسیده و هر سه سال یک متر از زمین آن در داخل اعماق زمین بلعیده می‌شود.
وی با بیان اینکه سرعت فرونشست زمین در دشت جعفریه بسیار نگران‌کننده است، خاطرنشان کرد: این میزان از فرونشست زمین می‌تواند در آینده نزدیک تولیدات کشاورزی این منطقه را دچار یک چالش جدی کند.
معاون محیط زیست استان قم، گفت: قطع حقابه‌های تاریخی قم و عدم تغذیه دشت‌های استان سبب شده تا وضعیت این دشت‌ها هرسال وضعیت بدتری نسبت به گذشته پیدا کند.
شفیعی با بیان اینکه فرونشست زمین در دشت جعفریه و سایر نقاط مستعد، ضربات جبران ناپذیری به بخش تولیدی و زیربنایی وارد خواهد کرد، گفت: فرونشست زمین در این مناطق به مرز آسیب به تجهیزات زیربنایی مانند جاده، خطوط انتقال انرژی و غیره رسیده است.
وی با بیان این که از ۶۰۹ دشت موجود در کشور ۵۰ درصد از آن‌ها با کمبود سفره‌های زیرزمینی روبه رو هستند، یادآور شد: نگرانی اصلی امروز در موضوع فرونشست، نزدیک شدن این پدیده سهمگین به شهرها و سکونتگاه‌های مسکونی است.
شفیعی گفت: بخاطر ساختار زمین‌شناسی و سازه‌های مختلف به کار رفته در نظام شهرسازی و معماری نمی‌توان تصور دقیقی از وضعیت شهرها همزمان با رسیدن فرونشست زمین، متصور بود، اما آنچه مسلم است وضعیت سکونتگاه‌های شهری در صورت بروز فرونشست مانند سابق نخواهد بود و بسیاری از امکانات کنونی قابلیت خود را از دست خواهد داد.
وی با بیان اینکه بعد از زلزله مهمترین چالش امروز شهرها مسأله فرونشست است، ابراز کرد: بلندمرتبه‌سازی در شهری مانند قم بخاطر سنگینی بیشتر سازه، در زمان فرونشست زمین خسارات سنگینی به واحدهای مسکونی وارد خواهد کرد.
علی دهقانی کارشناس محیط زیست می گوید: پدیده فرونشست همه گیر شده است اما استان اصفهان از دو منظر به خطرناک‌ترین استان کشور در «فرونشست» تبدیل شده است. مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهد، اگرچه استان خراسان‌رضوی به لحاظ بیشترین پهنه درگیر فرونشست، اول است، اما بیشترین شهرهای در معرض فرونشست، در استان اصفهان است. ضمن آنکه باتوجه به تراکم جمعیت در شهرهای اصفهان، این استان در این زمینه حادترین استان کشور در مسئله فرونشست به حساب می‌آید. اصفهان در دوراهی مهار فرونشست یا بروز تبعات ۴گانه این پدیده قرار دارد. مهار فرونشست از طریق کنترل کشاورزی‌های آب‌بر و پایان دعوای استانی برسر زاینده‌رود امکان‌پذیر است. درغیر اینصورت افت ارزش ملک یکی از ۴ پیامد منفی فرونشست خواهد بود.
وی تصریح کرد: حدود ۳۸۰ شهر از یکهزار و ۴۴۰ شهر کشور در پهنه‌بندی فرونشست زمین مستقر است و این پهنه‌بندی، بسیاری از کلانشهرهای کشور را درنوردیده است.
وی افزود: طبق گزارش‌های منتشر شده، ایران یکی از کشورهایی با بیشترین نرخ فرونشست زمین در جهان است، به‌طوری‌که میزان فرونشست در برخی مناطق به ۹۰ برابر میانگین جهانی می‌رسد. در حال حاضر، ۳۰۰ دشت ایران با این بحران مواجه هستند و برخی مناطق مانند دشت کاشمر، دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت تهران و دشت مشهد در وضعیت بحرانی قرار دارند.
دهقانی بیان کرد: این پدیده نه‌تنها زیرساخت‌های شهری و روستایی را تهدید می‌کند، بلکه خطر مهاجرت‌های گسترده را نیز به همراه دارد. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، تا کمتر از ۱۰ سال آینده، بیش از ۲۰ درصد از آبخوان‌های ایران کاملاً از آب تهی خواهند شد و این امر می‌تواند منجر به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی شود.
دهقانی درباره راهکارهای مدیریت فرونشست ها گفت: از جمله راهکارها مدیریت منابع آب زیرزمینی است چرا که کاهش برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و جایگزینی آن با منابع پایدار مانند آب‌های سطحی و تصفیه‌شده می تواند مانع از فرو نشست شود. همچنین استفاده از سیستم‌های آبیاری مدرن مانند آبیاری قطره‌ای برای کاهش مصرف آب در کشاورزی واحیای آبخوان‌ها و تزریق مصنوعی آب به سفره‌های زیرزمینی برای جلوگیری از کاهش سطح آب می تواند از خسارت فرونشست خواهد کاست.
اصلاح الگوی مصرف آب
وی بیان کرد: افزایش آگاهی عمومی درباره بحران آب و تشویق مردم به مصرف بهینه، اجرای قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و توسعه فناوری‌های بازیافت آب و استفاده مجدد از آب‌های تصفیه‌شده درمدیریت آب مهم است و می تواند از شدت بحرام بکاهد.
دهقانی بر لزوم پایش و نظارت مستمرتاکید کرد وگفت: استفاده از فناوری‌های نوین مانند تصاویر ماهواره‌ای و سیستم‌های GPS برای ردیابی تغییرات سطح زمین وانجام مطالعات زمین‌شناسی برای شناسایی مناطق پرخطر و مستعد فرونشست، طراحی و اجرای ساختمان‌های مقاوم در برابر فرونشست زمین واستفاده از مواد و تکنیک‌های مهندسی نوین برای کاهش آسیب‌های ناشی از فرونشست تاگیر گذار است.
احیای پوشش گیاهی جنگل ها
این کارشناس محیط زیست احیای پوشش گیاهی و جنگل‌ها را در پیشگیری از فرونشست تاثیر گذار دانست و افزود: کاشت درختان و گیاهان مقاوم برای تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و مناطق طبیعی که نقش مهمی در حفظ تعادل زمین دارند می تواند راهکار موثری برای بحران پیش رو باشد.
