زهره مهرنوروزی- در همین چهار ماه گذشته ما قمی ها چند بار هوای آلودخ را تجربه کردیم. ریزگردها به ابر چالش قم تبدیل شده است. سه روز است که اعلام شده است وضعیت هوای قم در وضعیت نارنجی است و در روز جمعه 20 تیرماه اعلام شد وضعیت هوا در شرایط ناسالم قرار دارد، اما انگار مردم قم به زندگی در زیر سایه ریزگرد عادت کرده باشند اما سلامتی آنها چه می شود؟
هنوز یک ماه از تابستان نگذشته است که طبیعت چهره خشن خود را نشان مردم قم داده و از ابتدای هفته نفس شهر قم به شماره افتاده است. آمارها می‌گویند در ۳۰ روز از روزهای سال جدید، نفس کشیدن برای مردم قم کاری دشوار بوده و تا پایان فصل نیز پیش‌بینی‌ها بر بدتر شدن این روند است.
عقربه‌های نرم‌افزار سنجش کیفیت هوا در قم این روزها اعداد عجیبی را نشان می‌دهد. اعدادی که از ۱۸۰ شروع شد، هوای قم این روزها در شرایط «بسیار ناسالم» قرار گرفت و شاخص آلودگی به عدد ۲۶۷ رسید؛ زنگ خطر برای سلامت عمومی در شهری که سالانه بیش از ۷۰ روز آلوده دارد.بر اساس اعلام مرکز بهداشت استان قم و با استناد به اطلاعات ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا از سوی اداره‌کل حفاظت محیط زیست، شاخص کیفیت هوای شهر قم به عدد 267 (AQI) رسیده که نشان‌دهنده قرار گرفتن هوا در وضعیت «بسیار ناسالم» است. آلاینده اصلی در این وضعیت، ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون (PM10) اعلام شده است. قم طی سال‌های گذشته همواره یکی از شهرهای آلوده کشور به شمار رفته و طبق آمار رسمی، در سال بیش از 70 روز، شاخص کیفیت هوای این شهر در وضعیت ناسالم یا خطرناک قرار دارد. دلیل اصلی این وضعیت، افزایش حجم ریزگردها، خشکسالی، وزش بادهای غربی، و رشد منابع آلاینده نظیر تردد خودروهای فرسوده و فعالیت صنایع آلاینده در اطراف شهر عنوان شده است.
این شرایط به‌ویژه در ایام تابستان و بهار تشدید می‌شود و اثرات بلندمدت آن بر سلامت عمومی شهروندان به‌ویژه بیماران زمینه‌ای، نگران‌کننده گزارش شده است.
مرکز بهداشت قم ضمن هشدار نسبت به تبعات بهداشتی آلودگی هوا، تأکید کرده است: افراد دارای بیماری‌های قلبی و تنفسی، کودکان، سالمندان، زنان باردار و مبتلایان به آسم از حضور یا فعالیت‌های طولانی در فضای باز جداً پرهیز کنند.
آنجا متوجه وخامت اوضاع می شوی که می شنوی در تحقیقات صورت گرفته حدود 11درصد نوجوانان قم به آسم ناشی از ریزگردها مبتلا شده اند.
استان قم در کمربند خشک بیابانی کشور قرار دارد و وجود ۱۰۵ هکتار کانون خطرناک تولید گردوغبار طی سال‌های اخیر کیفیت هوای شهر را تحت تأثیر قرار داده است. هنگامی که در دهه ۹۰ هوای شهر قم به یک‌باره تغییر کرد و ۱۰ روز هوای آلوده به بیش از ۳۰ روز رسید، زنگ خطرها برای این مسئله به صدا درآمد.
امروز مسئله ریزگردها به یکی از بحران‌های اساسی استان قم تبدیل شده است، چراکه یک چهارم مساحت قم را بیابان تشکیل داده و بخش وسیعی از این مساحت در شرایط بحرانی قرار گرفته است، به‌نوعی که امکان هیچ تثبیت بیولوژیکی در آن وجود ندارد.
حسین‌آباد میش مست، کوه نمک، منطقه سراجه و دشت مسیله کانون‌های مهم بحرانی در استان قم است که اقدامات اصلاحی برای رفع بحران در این مناطق با سرعت بیابانی شدن دیگر مناطق استان همخوانی ندارد.
در حالی که ۴۰۰ هزار هکتار از اراضی استان قم در حال بیابانی شدن است طی ۳۰ سال گذشته تنها ۱۳ هزار هکتار بوته‌کاری انجام شده است که مقایسه این اعداد نشان می‌دهد میزان اهتمام برای پیشگیری از معضل ریزگردها در قم با اغماض، نزدیک به هیچ است.
ریشه‌های پدیده گردوغبار متعدد است، از توسعه بی‌ضابطه و غیرعلمی گرفته تا فعالیت‌های معدنی، اصناف ناسازگار و قطع کامل حقابه‌های زیست‌محیطی از جمله قمرود و قره چای؛ اتفاقاتی که این پدیده را به موضوعی چند وجهی و پیچیده تبدیل کرده است.
لزوم تأمین حقابه‌های زیست محیطی استان قم
عباس جعفری، کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه کانون‌های تولید گردوخاک متعددی در اطراف شهر قم وجود دارد، اظهار می‌کند: بخشی از این کانون‌ها طبیعی و بخش دیگری به‌دلیل فعالیت‌های غیر استاندارد عمرانی یا کاربری‌های ناسازگار شهری ایجاد شده است.
وی می‌افزاید: ۳۳۲ هزار هکتار، معادل ۳۰ درصد از مساحت یک میلیون و ۱۲۳ هزار هکتاری استان قم را عرصه بیابانی تشکیل داده، اما در این سال‌ها برای تأمین حقابه‌های محیط زیستی اتفاق درخوری صورت نگرفته است.
این کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه نبود پوشش گیاهی مناسب در کانون‌های مستعد گردوخاک و گرم شدن هوا که موجب ایجاد جریان باد تروپوسفری می‌شود و در نهایت نتیجه‌ای به جز گردوخاک شدید ندارد، تصریح می‌کند: مساحت مهم‌ترین کانون بحرانی فرسایش بادی استان یعنی دشت مسیله برابر ۴۰ هزار هکتار است که با توجه به خشکسالی‌های پی‌درپی، افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش شدید رواناب‌ها در مراتع حاشیه دریاچه نمک، وسعت مناطق مستعد تولید گردوخاک به سرعت در حال افزایش است.
نیاز به تأمین ۲۱۳ میلیون متر مکعب حقابه
جعفری با اشاره به اینکه کنترل و پیشگیری از بروز این پدیده نیاز به ۲۱۳ میلیون متر مکعب آب دارد، می‌افزاید: در حالی که ورودی رواناب‌ها به استان قم تقریباً به صفر رسیده است، حتی اندک حقابه‌هایی که در تالاب مره وجود داشت که به‌دلیل فعالیت‌های بالادست قطع شده است.
وی با اشاره به اینکه با شرایط کنونی و با ریتم بسیار کند اقدامات جبرانی، پیش‌بینی وضعیت استان قم در دو دهه آینده بسیار هولناک خواهد بود، از لزوم تغییر رویه برای پرداختن به این مسئله سخن گفت.
کمبود اعتبارات برای مقابله با بیابان‌زایی
خبرگزاری ایمنا این موضوع از دو مسئول استان قم پی گیری کرده است در ابتدا به سراغ محمد شعاعی، مدیرکل منابع طبیعی استان قم رفته است و او توصیف خود را از حمایت‌های مدیریتی راجع به گردوغبار و بیابان‌زایی در یک جمله این‌گونه بیان می‌کند: «تقریبا هیچ!»
وی با اشاره به حجم بالای اراضی بیابانی استان قم که نیاز به تثبیت خاک دارند می‌گوید: از سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۱ از محل اعتبارات استانی دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان به مسئله بیابان‌زدایی اختصاص یافته است.
مدیرکل منابع طبیعی استان قم تاکید می‌کند: سال ۱۴۰۲ نیز دو میلیارد تومان از این اعتبارات به این مسئله اختصاص یافت که این اعتبارات نیز در قالب اسناد خزانه با سررسید ۱۴۰۵ است و اگر بخواهیم نگاهی منصفانه بیندازیم می‌توانیم بگوییم در عمل حمایت‌ها نزدیک به هیچ بوده است.
شعاعی با طرح این پرسش که آیا با این اعتبارات می‌توان با بیابان‌زایی مقابله کرد، ادامه می‌دهد: این نشان می‌دهد مسئله مبارزه با بیابان‌زایی و پدیده گردوغبار اولویت مدیریت استان نیست.
وی با اشاره به وضعیت بحرانی ۳۰ هزار هکتار از اراضی استان قم از نظر تولید گردوغبار، می‌گوید: در استان‌های مجاور نیز مدیریت ناصحیح منابع آبی موجب بیابان‌زایی و تولید کانون‌های بحرانی شده است که شهر قم نیز از این اراضی تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
در ادامه به گفته های سیده مریم محمدی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم پرداخته و با ابراز نگرانی از وضعیت بحران ریزگردهای قم می‌گوید: سراجه اکنون به اولویت نخست بحران‌های زیست‌محیطی قم تبدیل شده است؛ منطقه‌ای فاقد منابع آبی و پوشش گیاهی کافی و در عین حال رهاشده از مدیریت اصولی.
وی با اشاره به اینکه برنامه‌ای برای کنترل بحران سراجه تدوین شده، خاطرنشان می‌کند: اجرای این طرح نیازمند عزم ملی و تأمین اعتبارات لازم است، در غیر این صورت سراجه تنها نقطه آغاز یک تهدید فراگیر خواهد بود.»
در همین راستا، محمد شعاعی، مدیرکل منابع طبیعی استان نیز وضعیت سراجه را «بحرانی» توصیف کرده و از بلاتکلیفی طرح‌های احیایی مانند نهال‌کاری و تثبیت خاک سخن گفته است «تا زمانی که حمایت مالی و مشارکت مردمی جلب نشود، هیچ‌کدام از این طرح‌ها به سرانجام نخواهد رسید.»
وی فعالیت‌های معدنی مخرب و قطع حقابه‌های طبیعی را از عوامل اصلی نابودی این منطقه می‌داند و هشدار می‌دهد: اگر اقدامی فوری و هماهنگ صورت نگیرد، گرد و غبار ناشی از سراجه دامنه‌ای بسیار فراتر از قم خواهد یافت.
منشأ اصلی ریزگردها خشک شدن منابع آبی است
سید احمد شفیعی، معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست استان قم با اشاره به وسعت دشت سراجه که نزدیک به ۳۰ هزار هکتار است، آن را یکی از مناطق بحرانی در اطراف شهر قم معرفی می‌کند و به خبرنگار ایمنا می‌گوید: این ناحیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تولید گرد و غبار در استان شناخته می‌شود و اثرات آن محدود به تابستان نیست بلکه در تمام فصول سال مشاهده می‌شود.
وی می‌افزاید: دولت در حال حاضر با همراهی دستگاه‌های مختلف در حال انجام اقدامات لازم برای کنترل این وضعیت در سطح ملی است، علاوه بر سراجه مناطقی همچون دشت مسیله، دشت قم و حسین‌آباد میش‌مست نیز در شمار کانون‌های فعال گرد و غبار استان قرار دارد.
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست استان قم خاطرنشان می‌کند: هدف‌گذاری شده است تا در یک بازه زمانی پنج‌ساله اقدامات مؤثری برای مهار این بحران اجرایی شود و تأثیرات مخرب آن بر زندگی روزمره مردم کاهش پیدا کند.
شفیعی منشأ اصلی ریزگردها را خشک شدن منابع آبی به‌ویژه اطراف دریاچه نمک می‌داند و ادامه می‌دهد: نبود حقابه کافی موجب خشکی زمین و فعالیت بیشتر این کانون‌ها شده است، این موضوع نه‌تنها موجب افت شدید کیفیت هوا می‌شود، بلکه تهدیدی جدی برای سلامت ساکنان، به‌ویژه بیماران تنفسی محسوب می‌شود.
شفیعی اضافه می‌کند: بخشی از آلودگی هوا ناشی از فعالیت صنایع آلاینده‌ای است که همچنان به استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی ادامه می‌دهد و به همین دلیل اداره کل محیط زیست استان این واحدها را به‌طور مستمر زیر نظر دارد و تلاش دارد تا از افزایش آلایندگی و تخلفات احتمالی جلوگیری شود.
وی تأکید می‌کند: برون‌رفت از این چالش‌ها مستلزم همکاری نزدیک میان نهادهای مختلف است و برای کاهش آلودگی و حفاظت از محیط زیست باید برنامه‌هایی جامع، هدفمند و بلندمدت اجرا شود تا هم‌زمان سطح استانداردهای زیست‌محیطی در بخش‌های صنعتی و کشاورزی نیز ارتقا پیدا کند و بهبود شرایط زندگی و سلامت عمومی محقق شود.
به نظر می رسد که برای حل بحران ریزگردهای قم توان ملی پای کار بیاید شاید ما مردم قم هم بتوانیم از زیر سایه ریزگردها بیرون بیاییم و در هوای سالم تنفس کنیم.
