فاطمه مداح نظری – مردم قم از زمانهای بسیار قدیم به دلیل وجود بارگاه حضرت معصومه(س) و حضور علما در این شهر بهعنوان عاشقان و محب اهلبیت(ع) شناخته میشدند. عشق به امام حسین(ع) قرنهاست که در دل شیعیان زبانه میکشد و چون گذشته عاشقان خود را واله و شیدا میکند.
در واقع چیزی که قم را بهعنوان قطب فرهنگی و دینی از دیگر مناطق ایران متمایز کرده است وجود حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)، مسجد مقدس جمکران و وجود بیش از 440 امامزاده است. در هرکدام از این مکانهای مذهبی و زیارتی مراسم عزاداری مطابق رسوم آن محله برگزار میشود.
عزاداری در قم به ویژه در بخش مرکزی و بافت اصلی شهر از گذشته تاکنون سبک سنتی خود را حفظ کرده است از چند روز مانده به ماه محرم مراسم سیاه پوشان تکایا و حسینیه ها شروع و گاهی در محلههایی چند تکیه و مسجد با هم مراسم را برگزار میکنند.
از یک شب مانده به ماه محرم، دسته جات عزاداری از محلات شهر به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می کنند و با طبل و شیپور و آهنگ، شروع ماه حزن و عزای اهل بیت(ع) را اعلام می کنند.
چاووشی خوانی هم مراسمی است که دسته جاتی از محله قدیمی چهل اختران به حالت نوحه خوانی، حزن آلود به سمت حرم حضرت معصومه(س) حرکت می کنند.
همچنین برخی از حسینیهها قدمت بالای صد سال دارند و گاهی منتسب به قومیتهای خاصی هستند، مثل حسینیه نجفیها، حسینیه کربلاییها، تکیه یزدیها، مسجد رضوات، مسجد جامع و تکیه چهل اختران که بیشتر منتسب به سادات چاوشی بومی آن محله است، ازجمله میراث فرهنگی ، تاریخی و مذهبی قم هستند.
دستههای عزاداری نیز از جمله عزاداریهای مورد علاقه قمیهاست؛ پرچم، کتل، طوق و علم از نشانههای حضور در دستههای عزاداری در قم است، دسته سادات در روز عاشورا و دسته شاه حمزه که در شب تاسوعا به مقصد امامزاده سید علی دو دسته معروف قم و مورد علاقه قمیها هستند.
یکی از سنتهای قدیمی نمایش کاروان اسرا در بین دستهها و عزاداریهاست که این شیوه نیز روضهای به شیوه مصور و شبیه تعزیهخوانی است.
سنت گلمالی در عزاداریها از قدیمالایام میان مردم مختلف کشور مرسوم است، در قم نیز کاسه گل که حاوی خاک تربت امام حسین(ع) است در بین دسته عزاداری چرخانده شده و مردم به رسم قدیم پیشانی، صورت و شانههای خود گلی خواهند کرد.
خانههای مشهوری که در قم اقامه عزا می کردند
در سالهای دور و در زمان خلفای جور در قم همانند سایر نقاط کشور، عزاداریها بیشتر در خانهها و به صورت پنهانی صورت میگرفت و تمام طبقات، در خانههای خود اقامه عزا میکردند.
از خانههای معروفی که در قم سالیان دراز تا به امروز مبادرت به اقامه عزاداری میکردند میتوان به خانه مرحوم آقا میر سید عبدالله مجتهد برقعی قمی با سابقه 130 سال، خانه مرحوم حاج کمال در محله درخت پیر که حالت تکایای قدیمی را دارد و سابقه عزاداری در آن خانه به 115 سال میرسد، خانه حاج محمد رضازاد از تجار معروف بازار، خانه مرحوم تقی وطنخواه در محله میدان میر که سابقه آن به 90 سال میرسد، خانه حاج سید جعفر جنابان که از تجار معروف قم بوده، خانه حاج سید باقر روحانی از تجار بازار واقع در گذر قلعه، خانه حاج سید عباس جدایی در محله ی الوندیه اشاره کرد.
اجرای تعزیه در قم
یکی از آداب و رسوم برگزاری مراسم عزاداری در قم تعزیه است و پیشینیان معتقد بودند بعد از نماز و مسجد، تعزیه و تکیه حافظ و نگهدار دین است.
تعزیهخوانان در تعزیه، مجالس مختلفی را به نمایش میگذاشتند، بعضی از مجالس بیانگر اتفاقات کربلا بود و بعضی دیگر مصائب خاندان پیامبر(ص) را بازگو میکرد.
در مجالس تعزیه انواع حماسی، اخلاقی و عاشقانه به چشم می خورد و هدف از اجرای آن ایجاد شور قدسی، تطهیر روح و تزکیه نفس، تسکین آلام ودردها وتحکیم همبستگی و وحدت در میان اقشار جامعه است.
عدهای از سحرگاهان با آبپاش، مسیر عزاداران را آبپاشی میکردند تا از برخاستن گرد و غبار و شیوع بیماری جلوگیری کنند.
اهالی هر منطقه هرگز دسته عزاداری، محله خود را رها نکرده و به محله دیگری نمیرفتند.
طبلزنی در سپیده دم روز عاشورا برای خبر مردم از برپایی دستهها از آداب عزاداری در قم به شمار میرفت و در روز عاشورا و تاسوعا نیز چند نفر در جلوی دستهها راه میافتادند که عدهای کاه و گل و خاکستر و عدهای گلاب، بر سر و روی دستهها میپاشیدند.
برپایی سقاخانههای سیار و قربانی شتر، گاو، گوساله یا گوسفند، جلوی برخی دستههای عزادار از برنامههای برخی دستهها بود و علما به این برنامه توجه داشته و سفارش میکردند.
آیین چاووشیخوانی محرم
یکی از سنتهای قدیمی که هر ساله در آستانه فرارسیدن ماه محرم در قم به اجرا میرسد سنت چاووشیخوانی است، این حرکت اصیل نه تنها یک آیین مذهبی و قدیمی است بلکه روایتی از فرهنگ مردم برای جاودانه ماندن حماسه عاشورا و یادمانی برای با خبر کردن مردم از فرارسیدن ایام عزاداری حسینی است.
در این آیین سنتی که قبل از فرارسیدن ماه محرم برپا میشود، کاروانی در شهرها و روستاها به حرکت در میآید و آمدن محرم را با ذکر شعرهایی حزین به مردم خبر میدهد. این حرکت اصیل چند سالی است در شهر قم به همت شهرداری با شکوه و عظمت خاصی برگزار میشود و آیین چاووشیخوانی را زنده نگه داشته شده است.
امسال نیز شهرداری قم با همت سازمان فرهنگی هنری و سازمان پارکها و فضای سبز، کاروان «سفینةالنجاة» را در آستانه محرم در شهر کریمه اهل بیت(س) به حرکت درآورد و خبر فرارسیدن ماه حزن و اندوه را به مردم این شهر خبر داد.
نذر شامیپزان آسید حسین
همزمان با ایام اربعین حسینی ، مراسم آیینی شامی پزان در قم برگزار شد. این مراسم توسط خانواده آسید حسین انجام میشود که 31 سال قبل پسرش مجتبی بیناییاش را با نذر و نیاز به دست آورده است.
حضور اقوام و برگزاری رسوم بومی و محلی
اقوام عرب، افغانستانی و آذری در قم نیز عزاداریهای مختص به خود را دارند، در منطقه نیروگاه که اغلب مردم آن منطقه آذریزبان هستند، مداحی به زبان ترکی و عزاداری ترکی صورت میگیرد، در محله شهر قائم تعداد زیادی از مهاجران افغانستانی حضور دارند که آنها نیز به شیوه بومی و سنتی خود عزاداری جذابی دارند، همچنین نجفیها دسته مشعل را دریکی از شبهای دهه اول محرم را داند که اینها ازجمله سنتهای اقوام در قم است.
مراسم سنتی مشعلگردانی در قم
مراسم سنتی مشعلگردانی هر ساله در شبهای هشتم، نهم و دهم محرم الحرام توسط نجفیها و کربلاییهای مقیم قم برگزار میشود. مشعلهای حمل شده در این مراسم نمادی از مشعلهایی هستند که خیمهگاه سیدالشهدا(ع) را به آتش کشیدند و نواختن گسترده طبلها نیز یادآور نواختن طبل در زمان حمله لشگر یزید به خیمهگاه و اهل حرم است که با صدای بلند نواختن طبل مانع از شنیده شدن صدای زنان و کودکان شوند.
همزمان با دهه اول ماه محرم در شب ششم این ماه به مدت سه شب تا عاشورای حسینی، مراسم سنتی «مشق شمشیر» توسط نجفیهای مقیم قم از حسینیه تا حرم حضرت فاطمه معصومه(س) برگزار می شود.
«مشق شمشیر» آیین سنتی عزاداری اهالی نجف اشرف است که بنا به تاریخ در شب عاشورای حسینی، حبیب ابن مظاهر اسدی، برای آرام کردن حضرت زینب کبری(س) به همراه حضرت اباالفضل عباس(ع) و یارانی که برای دفاع از دین و امامشان مانده بودند، به سمت خیمه گاه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) رفتند.
حبیب ابن مظاهر فریاد زد: «ای گروه بانوان و حرم های رسول خدا(ص) این شمشیرهای جوانمردان شماست که سوگند یاد کردهاند در غلاف نکنند مگر اینکه گردن دشمنان را بزنند و این نیزههای جوانان شماست که قسم خوردهاند به زمین نیفکنند مگر اینکه به سینههای دشمن فرو کنند».
کارشناس فرهنگی قم گفت: سنگاب، کاسه بزرگ سنگی بوده که در معابر، بازار، خانه ها، اماکن عمومی و به ویژه بناهای مذهبی، جهت رفع عطش مردم، کارکردی شبیه به سقاخانه داشته است و معروفترین و با سابقهترین سنگابخانههایی که در ایام محرم در قم برپا می شد.
حسین صادقی افزود:سنگابخانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال ۱۳۰۰ شمسی بنیان آن گذاشته شد و مدت سی سال دوام داشت، این سنگابخانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه و سپس در محاذی گذر خان برقرار می کردند.
وی ادامه داد:سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دستهها تهیه میکردند و در ظرفهای مخصوص که سنگاب نام داشت، میریختند.
وی بیان کرد:سنگابخانهها، دارای تزئیناتی از قبیل چراغهای الوان، کتیبه، عکس و شمایل بود و اغلب هیئتهای عزادار، در مقابل این سنگابخانه به عزاداری و شبیه خوانی میپرداختند.
صادقی گفت: اغلب هیئتهای عزاداری در مقابل این سنگابخانه به عزاداری و شبیهخوانی می پرداختند و پس از آنکه در سال ۱۳۲۹ شمسی میرزا محمد فخیمی ازاین محنت سرا به سرای جاویدان شتاب و در صحن مطهر حضرت معصومه (س) مدفون گشت. دیگر سنگابخانه عظمت گذشته خود را نداشت ،و کم کم از رونق افتاد .
